Πώς συνδέονται το περίφημο ψηφιδωτό «Η αρπαγή της Ευρώπης» και το αρχαίο θέατρο της Σπάρτης; Για να βρούμε τις… συνδέσεις αλλά και την αρχαιολογική ιστορία της περιοχής μιλήσαμε με την προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λακωνίας Μαρία Τσούλη.

Ποια είναι η ιστορία του αρχαίου θεάτρου της Σπάρτης;

«Το αρχαίο θέατρο στη Σπάρτη, εκεί που σώζεται σήμερα, κατασκευάστηκε στο δεύτερο μισό του 1ου αιώνα π.Χ. στη μορφή τη μαρμάρινη. Συνδέεται με μία σημαντική προσωπικότητα της ρωμαϊκής Σπάρτης, τον Γάιο Ιούλιο Ευρυκλή, που διατηρούσε στενές σχέσεις με τον Οκταβιανό Αύγουστο, ο οποίος επισκέφθηκε τη Σπάρτη και χρηματοδότησε πολλά δημόσια έργα μέσα στην πόλη. Από έμμεσες μαρτυρίες, θεωρούμε ότι ο ίδιος ο χώρος ή κάποιος άλλος παραπλήσιος χώρος στην Ακρόπολη χρησιμοποιούνταν για την τέλεση δραματικών θεατρικών παραστάσεων.

Εν τούτοις, το αρχιτεκτόνημα, στη μορφή που το ξέρουμε, οικοδομήθηκε το δεύτερο μισό του 1ου αιώνα π.Χ. Είναι ένα θέατρο ιδιαίτερα σημαντικό, που χωρούσε 17.000 θεατές, το μεγαλύτερο στην Πελοπόννησο. Είχε κατώτερο και ανώτερο διάζωμα για τη φιλοξενία του κόσμου και η σκηνή ήταν από τις πρώτες που κατασκευάστηκαν. Είχε ένα φορητό τμήμα, το οποίο στην ουσία ήταν η πρόσοψη της σκηνής με τα σκηνικά που εναλλάσσονταν, και βεβαίως επιβλητική και μνημειώδη μαρμάρινη μορφή».

Τι σημαντικά ευρήματα ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές στο θέατρο;

«Το θέατρο, λόγω και του μεγάλου μεγέθους του, είναι ένα μνημείο που παρέμενε σε τμήματά του ορατό και πριν ακόμα ξεκινήσουν οι ανασκαφές. Γνωρίζουμε από γκραβούρες ευρωπαίων περιηγητών που επισκέπτονταν τον χώρο της Αρχαίας Σπάρτης ότι το τμήμα των δύο παρόδων, δηλαδή των δύο μεγάλων αναλημματικών διαδρόμων πρόσβασης στο εσωτερικό του θεάτρου, ήταν ορατό και πριν ξεκινήσουν ανασκαφικές έρευνες.

Οι ανασκαφές έλαβαν χώρα αρχικά στις αρχές του 20ού αιώνα από τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, ακολούθησαν οι ανασκαφές από την Αρχαιολογική Υπηρεσία τη δεκαετία του 1980 και στις αρχές του 2000. Το μεγαλύτερο πρόγραμμα ανασκαφής, το οποίο ξεκίνησε το 2021 στο πλαίσιο του έργου ανάδειξης και αποκατάστασης του αρχαιολογικού χώρου, ολοκληρώνεται πλέον τώρα. Η περίμετρος του θεάτρου στο κατώτερο μέρος του κοίλου για πρώτη φορά αποκαλύφθηκε στο σύνολό της τον Μάρτιο του 2025.

Πάνω από το αρχαίο θέατρο υπήρχαν μεγάλου ύψους πτυχώσεις από χώματα και κατασκευές των βυζαντινών χρόνων, δηλαδή το θέατρο σταμάτησε να χρησιμοποιείται τον 3ο αιώνα μ.Χ. Μετά κατέλαβαν τον χώρο ταπεινής κλίμακας κατασκευές των χριστιανών και γνωρίζουμε ότι χρησιμοποιούνταν μέχρι τον 12ο αιώνα κυρίως για βιοτεχνικές εγκαταστάσεις (μεταλλουργικές εγκαταστάσεις)».

Συναντήσατε δυσκολίες κατά την ανασκαφή του χώρου;

«Οι δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε κατά την ανασκαφή του χώρου αφορούσαν κυρίως στο πολύ μεγάλο ύψος πτυχώσεων που κάλυπταν το αρχαίο μνημείο και έφταναν μέχρι τα 7 μέτρα ύψος. Αυτό, δηλαδή, υπερβαίνει το ύψος μιας διώροφης οικοδομής. Με ανασκαφικό επιστημονικό τρόπο έπρεπε να αφαιρεθούν αυτές οι πτυχώσεις, να τεκμηριωθούν τα βυζαντινά κτίσματα τα οποία βρέθηκαν στο κοίλο και για τη διατήρηση αυτών των κτισμάτων έπρεπε να γίνουν εισηγήσεις και να σταλούν ανασκαφικοί φάκελοι στο υπουργείο Πολιτισμού όπως είναι η προβλεπόμενη διαδικασία για να γνωμοδοτήσει το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Με βάση αυτές τις γνωμοδοτήσεις ακολούθησε η διατήρηση του μνημείου».

Τι μας μαθαίνει το θέατρο για την κοινωνία και τον πολιτισμό της Αρχαίας Σπάρτης;

«Το θέατρο είναι ένα μνημείο της Σπάρτης και ας σημειωθεί ότι από την Αρχαία Κλασική Σπάρτη δεν διατηρούνται πάρα πολλά μνημεία τόσο μέσα στην πόλη όσο και στην ακρόπολη. Το θέατρο, ως το μεγαλύτερο σε μέγεθος μνημείο της Σπάρτης, δείχνει το πολυτελές υλικό κατασκευής του, που είναι κυρίως το μάρμαρο, την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης, την ευμάρειά της και τον αντίκτυπο που είχε στη Ρωμαϊκή πολιτεία. Θεωρείται ότι η Ρωμαϊκή πολιτεία αντέγραψε το σύστημα διοίκησης της αρχαϊκής Σπάρτης».

Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις για το είδος των παραστάσεων που δίνονταν στο θέατρο;

«Για τα αρχαϊκά και τα κλασικά χρόνια έχουμε έμμεσες μαρτυρίες και ξέρουμε ότι γίνονταν κυρίως δραματικές παραστάσεις και συγκεντρώσεις των πολιτών για ποικίλες εκφάνσεις της δημόσιας ζωής της πόλης. Στα ρωμαϊκά χρόνια, που πλέον η Σπάρτη είναι ένα τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, υπάρχει ένας κοινός πολιτισμός και οι παραστάσεις που ήταν της “μόδας” σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παρουσιάζονταν και στο θέατρο στην Αρχαία Σπάρτη».

Ποια είναι τα βασικά στάδια της διαδικασίας αναστήλωσης ενός αρχαίου μνημείου;

«Το πρώτο στάδιο είναι η ανασκαφή, και μετά ακολουθούν η αρχιτεκτονική και σχεδιαστική αποτύπωση. Πλέον χρησιμοποιούνται σύγχρονες μέθοδοι, όπως αεροφωτογραφίες, όπου δημιουργείται ένα τρισδιάστατο μοντέλο. Μετά από αυτά, η μελέτη αποκατάστασης συζητείται ξανά στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, το οποίο θα το εγκρίνει με όρους ή χωρίς, και στη συνέχεια υλοποιείται το έργο ανάδειξης αφού ενταχθεί συνήθως σε ένα χρηματοδοτικό πρόγραμμα, λόγω υψηλού κόστους».

Ποια είναι η σημασία της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς για τις επόμενες γενιές;

«Πρώτη στο καθήκον μας ως Αρχαιολογική Υπηρεσία είναι η προστασία των μνημείων και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ο ρόλος είναι διττός, και ως προς την εκπαιδευτική και παιδευτική σημασία των μνημείων για την κοινότητα, αλλά και για τους επισκέπτες. Βεβαίως και έχει σημασία για τη διατήρηση της ιστορίας της κάθε πόλης και σε δεύτερο χρόνο για την τόνωση του τουρισμού και της οικονομίας κάθε περιοχής, καθώς η Σπάρτη είναι κατεξοχήν γνωστή ως μία εκ των δύο πρωτευόντων κρατών-πόλεων της κλασικής και αρχαϊκής περιόδου και είναι, εξ όσων γνωρίζουμε, ο κύριος πυλώνας της τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής».

Τι υλικά χρησιμοποιείτε για την αναστήλωση και πώς επιλέγονται;

«Τα υλικά για την αναστήλωση είναι ομοειδή με αυτά τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί στο αρχαίο μνημείο. Εχουμε δύο υλικά. Το πρώτο είναι το μάρμαρο, όπου έχουν ληφθεί μικρά δείγματα από υλικό που δεν ήταν στη θέση του – δείγμα έχει αποσταλεί για ανάλυση στην αρμόδια υπηρεσία του υπουργείου Πολιτισμού που λέγεται ΔΕΤΥΜΕΑ.

Η χημική ανάλυση του λίθου μας δείχνει τα χαρακτηριστικά του, ώστε να επιλεγεί μάρμαρο που θα έχει τα ίδια μακροσκοπικά χαρακτηριστικά με το μάρμαρο που χρησιμοποιήθηκε στην αρχαιότητα. Είναι εντοπισμένα τα αρχαία λατομεία της Λακωνίας αλλά δεν είναι ενεργά σήμερα. Το μάρμαρο που χρησιμοποιήσαμε και μοιάζει πολύ με τα χαρακτηριστικά του αρχαίου μαρμάρου, είναι το μάρμαρο Καβάλας. Εγινε προμήθεια του υλικού αυτού από σύγχρονα λατομεία, ενώ για τα θεμέλια χρησιμοποιήθηκε λίθος κροκαλοπαγής και έγιναν ανατάξεις του αρχαίου υλικού, δηλαδή χρησιμοποιήθηκε σε ομόλογες θέσεις και παραγωγή τεχνητού λίθου, πάλι σύμφωνα με τη σύσταση του αρχαίου θεάτρου».

Τελικά πού βρέθηκε το ψηφιδωτό η «Αρπαγή της Ευρώπης»;

«Βρέθηκε το 1872 τυχαία, όχι σε ανασκαφή, αλλά στα 35 χρόνια μετά την ίδρυση της σύγχρονης πόλης της Σπάρτης, επί βασιλιά Οθωνα. Στον κήπο της οικίας ενός Σπαρτιάτη που λεγόταν Φουστάνος, κατά τη διάρκεια εργασιών, ήρθε στο φως το ψηφιδωτό. Εγινε ένας πρώτος καθαρισμός, ενημερώθηκε η Αρχαιολογική Υπηρεσία και ήρθε ο Παναγιώτης Σταματάκος, ο οποίος ήταν αρχαιολόγος, για να το δει και να κινήσει τις διαδικασίες εξαγοράς του ακινήτου, προκειμένου να προστατευτεί.

Είναι από τις πρώτες ενδείξεις όπου το νεοσύστατο κράτος προβαίνει σε ενέργειες άμεσα για να προστατεύσει την πολιτιστική κληρονομιά. Εξαγοράζεται το ακίνητο και δημιουργείται ένα στέγαστρο που έχει εξωτερικά τη μορφή αρχαίου ναού για να προστατεύσει το ψηφιδωτό της Ευρώπης. Κυκλοφορεί ήδη στον Τύπο του 19ου αιώνα και στον διεθνή Τύπο της Ευρώπης ως ένα σημαντικότατο εύρημα και λίγα χρόνια αργότερα, το 1884, εντοπίζεται, πάλι τυχαία, στο διπλανό ακίνητο άλλο ένα ψηφιδωτό, που παριστάνει τον Ορφέα ο οποίος σαγηνεύει τα ζώα με τη λύρα του. Δημιουργείται επέκταση του στεγάστρου με ένα αρχιτεκτόνημα του 19ου αιώνα, που προστατεύει τα δύο ψηφιδωτά, και αυτό παρέμεινε ανέπαφο μέχρι και τις αρχές του 21ου αιώνα».

Σε τι κατάσταση βρέθηκε και τι εργασίες συντήρησης χρειάστηκε;

«Τα ψηφιδωτά ήταν σε καλή κατάσταση, ιδίως το ψηφιδωτό του Ορφέα διατηρείται ολόκληρο. Επειδή δεν έχει γίνει συστηματική ανασκαφή δεν έχουν βρεθεί οι τοίχοι των δωματίων που διακοσμούσαν. Γνωρίζουμε επίσης ότι τα όμορα οικήματα διακοσμούσαν δύο διαφορετικές κατοικήσεις της Ρωμαϊκής Σπάρτης και αυτό το καταλαβαίνουμε επειδή έχουν διαφορετικό προσανατολισμό. Για να δούμε την Ευρώπη θα πρέπει να έρθουμε στα ανατολικά ενώ για τον Ορφέα στα δυτικά. Το πρώτο είχε κάποιες φθορές λόγω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό συνέβη επειδή βρισκόταν σε χαμηλό επίπεδο και συγκέντρωνε υγρασία. Πλέον έχουν γίνει συντηρήσεις της επιφάνειας των δύο ψηφιδωτών, καθαρισμός από τα άλατα και εργασίες απομάκρυνσης της υγρασίας από τα κτίρια όταν ανακαινίστηκαν».

Ποια υλικά χρησιμοποιήθηκαν για να φτιαχτεί το ψηφιδωτό;

«Τα ψηφιδωτά κατασκευάζονταν από ψηφίδες τετράγωνα κομμένες μέχρι 1 εκατοστό. Τα κομμάτια είναι από λίθο, όπως τον έβρισκαν στη φύση, ενώ χρησιμοποιούνται ακόμα τεχνικά χαρακτηριστικά, όπως το γυαλί και μάρμαρο».

Πώς μπορούν οι μαθητές να ασχοληθούν περισσότερο με την αρχαιολογία και την πολιτιστική κληρονομιά;

«Σχεδιάζονται πολλές δράσεις σε αυτή την κατεύθυνση ενώ δεχόμαστε κάθε χρόνο περίπου 1.500 μαθητές σε τμήματα που υπερβαίνουν τα 80 με 100 κάθε χρονιά και θα ήμασταν ακόμα ανοιχτοί σε οποιαδήποτε πολιτιστική δράση που θα ήθελε να ακολουθήσει κάποιο σχολείο. Γίνονται και ειδικά προγράμματα που στοχεύουν στη γνωριμία με την πολιτιστική κληρονομιά».

Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στην εφημερίδα TO BHMA της Σπάρτης που κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» στις 30 Νοεμβρίου 2025.