Ο Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν (1905-1989) ανήκει στις σημαντικότερες μορφές των αμερικανικών γραμμάτων με σπουδαίο έργο τόσο στην πεζογραφία και την ποίηση όσο και στο δοκίμιο και την κριτική – άλλωστε υπήρξε εξέχων εκπρόσωπος της Νέας Κριτικής και είχε λαμπρή ακαδημαϊκή καριέρα.
Τιμήθηκε όσο λίγοι με τα μεγαλύτερα βραβεία της χώρας του. Είναι χαρακτηριστικό, για παράδειγμα, πως έλαβε το βραβείο Πούλιτζερ όχι μόνο για το διασημότερο μυθιστόρημά του Ολοι οι άνθρωποι του βασιλιά, αλλά και για την ποίησή του – και μάλιστα για αυτήν δύο φορές.
Αποθέωση του ύφους
Robert Pen Warren
Ενας τόπος για να επιστρέφεις
Μετάφραση Αθηνά Δημητριάδου
Εκδόσεις Πόλις, 2025, σελ. 640, τιμή 25 ευρώ
Μετά από το Ολοι οι άνθρωποι του βασιλιά και τον Αγριότοπο κυκλοφόρησε εφέτος και το τρίτο σπουδαίο μυθιστόρημά του Ενας τόπος για να επιστρέφεις. Και τα τρία βιβλία εκδόθηκαν στη χώρα μας μόλις τα τελευταία πέντε χρόνια, αποδεικνύοντας πως η λογοτεχνία πρώτης γραμμής δεν έχει ημερομηνία λήξεως. Θα πρόσθετα πως η έκδοση του τελευταίου μυθιστορήματος καθιστά σχεδόν αναγκαία τη μετάφραση και την έκδοση ενός μέρους της εξαιρετικής ποίησής του.
Οποιος έχει έρθει σε επαφή μαζί της αντιλαμβάνεται καλύτερα ότι το έργο του Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν είναι ενιαίο και σε μεγάλο βαθμό συμπαγές. Απόδειξη η γλώσσα στο Ενας τόπος να επιστρέφεις, που συνιστά μιαν αποθέωση του ύφους, όπου, χωρίς ο συγγραφέας να αφίσταται των ρεαλιστικών απαιτήσεων της γραμμικής αφήγησης, την υπερβαίνει, σε σημείο που ο αναγνώστης να μην μπορεί να πει τι είναι γοητευτικότερο: η ευρηματική αφήγηση καθαυτή, το αφηγηματικό τέμπο ή η ποιητικότητα των περιγραφών – της φύσης ιδίως αλλά και του περίγυρου γενικότερα.
Ολα αυτά τα μετέφερε η έμπειρη Αθηνά Δημητριάδου στη θαυμάσια μετάφρασή της και μπορώ να φανταστώ τον τεράστιο μόχθο που κατέβαλε για να «γυρίσει» ένα τέτοιο κείμενο και να προσφέρει τον – φοκνερικής ενίοτε ποιότητας – πλούτο του στη γλώσσα μας.
Η αφήγηση είναι σε πρώτο πρόσωπο και την ιστορία μάς την αφηγείται ο πρωταγωνιστής της, Τζεφ Τιούκσμπερι. Ο Τζεφ μάς λέει την περιπέτεια της ζωής του, μέσα από ένα άθροισμα επεισοδίων, από εικόνες του περίγυρου και του ψυχολογικού και υπαρξιακού τοπίου που τον διαμόρφωσε. Είναι ένας χαρακτήρας του αμερικανικού Νότου, παρόμοιος με αυτούς που συναντούμε στον Γουίλιαμ Φόκνερ και στη Φλάνερι Ο’ Κόνορ – με μια βασική, εν τούτοις, διαφορά: ο Τζεφ αναζητεί μετακινούμενος την ταυτότητά του αλλά εξορκίζοντας το παρελθόν. Ομως επιστρέφοντας μετά από χρόνια, μόνο τις αναμνήσεις του θα συναντήσει σ’ ένα τοπίο που του είναι πλέον ξένο. Και θα ξαναφύγει.
Η καλλιέργεια της φυγής
Βρισκόμαστε στο Ντάκτον της Αλαμπάμα, δηλαδή στον βαθύ Νότο. Ο Τζεφ Τιούκσμπερι είναι εννέα ετών. Τότε ο μέθυσος πατέρας του, Μπακ, σκοτώνεται με κωμικό τρόπο σ’ ένα γελοίο ατύχημα. Η μητέρα του Τζεφ, μια στιβαρή λαϊκή γυναίκα, θα αναθρέψει τον γιο της και θα του καλλιεργήσει την ιδέα ότι θα πρέπει να φύγει και να μην ξαναγυρίσει ποτέ. Αυτό κάνει κι ο Τζεφ. Ως τον θάνατο της μητέρας του δεν θα επιστρέψει στο Ντάκτον. Θα πάει στο Σικάγο και θα ακολουθήσει μια λαμπρή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία. Η επικοινωνία με τη μητέρα του περιορίζεται στη σταθερή, μέσα στα χρόνια, αλληλογραφία τους. Θα επιστρέψει μόνο όταν εκείνη πεθαίνει, για να κοιμηθεί στο ίδιο κρεβάτι όπου κοιμόταν μικρός και να ανταλλάξει τις αναμνήσεις του μαζί με αυτές του θετού πατέρα του τιμώντας τη μητέρα του.
Τα όσα συμβαίνουν στη ζωή του Τζεφ δεν αρκούν για να τον απαλλάξουν από ένα παρελθόν από το οποίο δεν έχει ακριβώς αποδράσει αλλά και δεν λέει να τον εγκαταλείψει. Η μακροχρόνια σχέση του με τη Ροζέλ ή Ροζ τον συνδέει με αυτό, αφού την είχε γνωρίσει στα χρόνια του κολεγίου, αλλά τότε η σχέση τους δεν είχε ολοκληρωθεί. Αυτό συνέβη πολύ αργότερα, όταν εκείνη ήταν παντρεμένη. Ομως, παρά την έντονη σεξουαλικότητα, ο αναγνώστης έχει την αίσθηση πως η κοπέλα δεν είναι πραγματική και μοιάζει περισσότερο με ένα ποιητικό δημιούργημα. Υπάρχει αισθησιασμός, αθυμία και ειρωνεία, όχι όμως και συγκίνηση.
Συγκίνηση υπάρχει στις θαυμάσιες σελίδες που περιγράφουν τη σχέση του με τη γυναίκα του, Αγκνες, εξέχον μέλος της ακαδημαϊκής κοινότητας: το πώς τη γνώρισε· το πώς τη σαγήνευσε· το πώς για χάρη του εγκατέλειψε τον αρραβωνιαστικό της· κι έπειτα το πώς εκείνη διαγνώστηκε με καρκίνο, κι αυτός, κατά τη διάρκεια της θεραπείας της, σε μια φρενίτιδα σκοτεινής έμπνευσης καθόταν κρυφά τη νύχτα κι έγραφε τη μελέτη του που θα τον καθιέρωνε στην ακαδημαϊκή κοινότητα, με τίτλο Ο Δάντης και η μεταφυσική του θανάτου. Οι σελίδες που περιγράφουν τον θάνατο και την ταφή της Αγκνες είναι οι πιο δραματικές του μυθιστορήματος και αποκαλύπτουν το υπαρξιακό κενό του πρωταγωνιστή, από το οποίο δεν απαλλάχτηκε ποτέ.
Αδρανές πάθος
Υπάρχουν πλήθος εξαιρετικά επεισόδια που συνθέτουν την «οδύσσεια» του Τζεφ – και πρόσωπα που σκιαγραφούνται μέσα σε μια υποδόρια σχεδόν ένταση, όπως η σχέση του με τον διάσημο επιστήμονα Χάινριχ Στάλμαν στο Σικάγο, που γίνεται ο μέντοράς του, αλλά ζει ένα μεγάλο δράμα το οποίο τον στοιχειώνει, ένα αδρανές πάθος που τον οδηγεί στην αυτοκτονία. Εκπληκτικές είναι και περιγραφές που αναφέρονται στην περιπέτεια του Τζεφ στην Ιταλία, στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου μετέχει σε μια ομάδα ανταρτών, που συλλαμβάνουν έναν γερμανό αξιωματικό, ο οποίος δεν συνεργάζεται και δεν τους δίνει τις πληροφορίες που του ζητούν. Τον ανακρίνει ο Τζεφ, ο Γερμανός συνεχίζει να αρνείται κι εκείνος τον εκτελεί.
Ανέφερα ελάχιστα από το πλήθος των περιστατικών που απαρτίζουν αυτή την εξόχως ποιητική αφήγηση – για να φτάσουμε στο τέλος, όταν ο Τζεφ ψάχνει να βρει το μέρος όπου σκοτώθηκε ο πατέρας του. Το τοπίο δεν θυμίζει πλέον τίποτα από τα παιδικά του χρόνια. Θα φύγει για το Σικάγο αφήνοντας πίσω του τις αναμνήσεις του – ή μήπως θα τις πάρει κι εκείνες μαζί του; Πρόκειται για απόδραση – οδυνηρή, βέβαια – που θα τον συνοδεύσει και στο υπόλοιπο του βίου του.
Μυθιστόρημα διανοούμενου, αλλά όχι διανοουμενίστικο
Το «Ενας τόπος για να επιστρέφεις» είναι μυθιστόρημα ικανότατου αφηγητή και ποιητή, αλλά και διανοούμενου. Ο Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν επιστρατεύει και τις τρεις αυτές ιδιότητες και δημιουργεί ένα συμπαγές αφηγηματικό κράμα. Μυθιστόρημα διανοούμενου, λοιπόν, αλλά διόλου διανοουμενίστικο. Επίτευγμα χωρίς αμφιβολία σπουδαίου τεχνίτη. Συγγραφέα που αξίζει να τον γνωρίσει και η νεότερη γενιά των αναγνωστών.
