Στις 18 Μαρτίου ολοκληρώθηκε επιτυχώς η πολύμηνη περιπέτεια δύο αστροναυτών της NASA. Η Sunita Williams και ο Barry Wilmore προσθαλασσώθηκαν με ασφάλεια, έπειτα από εγκλωβισμό περίπου εννέα μηνών στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (ISS). Ενώ οι δύο εν λόγω αστροναύτες ήταν προγραμματισμένο να μείνουν 8 ημέρες στο σταθμό, παρέμεναν εκεί από τον περασμένο Ιούνιο λόγω σοβαρών βλαβών που εμφάνισε το διαστημόπλοιο CST-100 Starliner της εταιρίας Boeing, με σημαντικότερα προβλήματα αυτά στους προωθητήρες και διαρροή ηλίου που καθιστούσαν αδύνατη την ασφαλή επιστροφή τους (Guardian, 15.03.2025· Ναυτεμπορική, 19.03.2025).

Δεν είναι η πρώτη φορά που αστροναύτες αναγκάζονται να μείνουν σε τροχιά για πολύ μεγάλα διαστήματα και εκτός αρχικού προγραμματισμού. Η μεγαλύτερη ακούσια παραμονή στο διάστημα αφορά στον Sergei Krikalev, Σοβιετικό και αργότερα Ρώσο κοσμοναύτη, ο οποίος παρέμεινε αποκλεισμένος στον διαστημικό σταθμό Μιρ για 311 ημέρες και 10 ώρες λόγω της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, αν και ο αρχικός προγραμματισμός ήταν για παραμονή περί τις 150 ημέρες.

Οι περιπέτειες αυτές αναδεικνύουν εμφατικά το ζήτημα της διάσωσης αστροναυτών, φέρνοντας στο προσκήνιο τη σημασία των διεθνών νομικών πλαισίων αλλά και τα κενά που εξακολουθούν να υπάρχουν.

Τι προβλέπει το ισχύον διεθνές δίκαιο

Το βασικό νομικό πλαίσιο που διέπει τη διάσωση αστροναυτών περιλαμβάνεται πρωτίστως στη Συνθήκη για το Εξωατμοσφαιρικό Διάστημα του 1967 (ήτοι Outer Space Treaty – OST), που έχει κυρωθεί από την Ελλάδα με το Ν.Δ. 670/1970 (ΦΕΚ Α’ 208). Σύμφωνα δε με το άρθρο V της OST, οι αστροναύτες χαρακτηρίζονται ως «απεσταλμένοι της ανθρωπότητας», ανεξάρτητα από εθνικές ή πολιτικές ταυτότητες, και όλα τα κράτη-μέρη της Συνθήκης υποχρεούνται να παρέχουν κάθε δυνατή βοήθεια ειδικά σε περίπτωση “ατυχήματος, κινδύνου ή αναγκαστικής προσγείωσης στο έδαφος άλλου Συμβαλλόμενου Κράτους ή στην ανοικτή θάλασσα”.

Επιπλέον, αναλυτικοί κανόνες τέθηκαν και στη Διεθνή Σύμβαση για τη Διάσωση των Αστροναυτών του 1968 (Rescue Agreement), που ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με το Ν.Δ. 189/1974 (ΦΕΚ Α’ 350) – συνθήκη που επικεντρώνεται στην υποχρέωση των κρατών να παρέχουν βοήθεια κατά την επιστροφή των αστροναυτών στη Γη, δηλαδή αφού αυτοί έχουν πια προσγειωθεί, είτε στην ξηρά είτε στη θάλασσα.

Τα κενά του ισχύοντος διεθνούς δικαίου και η συμπλήρωσή του

Οι υφιστάμενοι κανόνες δικαίου ρυθμίζουν λοιπόν αποτελεσματικά την παροχή βοήθειας επί της Γης ή μετά από έκτακτη προσγείωση, αλλά δεν προβλέπεται με επάρκεια τι πρέπει να γίνει όταν η έκτακτη κατάσταση αφορά αστροναύτες που βρίσκονται ακόμη σε τροχιά ή και γενικότερα στο διάστημα. Βέβαια, η OST στο άρθρο V, παράγραφος 2, προβλέπει ρητά πως όσο βρίσκονται στο διάστημα, οι αστροναύτες υποχρεούνται να παρέχουν βοήθεια μεταξύ τους, χωρίς όμως να αποσαφηνίζει πώς ακριβώς θα γίνεται κάτι τέτοιο, ή και τι συνιστά κίνδυνο που απαιτεί τέτοια συνδρομή.

Η συγκεκριμένη αοριστία είναι βεβαίως ιστορικά κατανοητή, δεδομένου ότι οι βασικές αυτές συνθήκες διαμορφώθηκαν σε εποχές με περιορισμένες τεχνολογικές δυνατότητες. Ωστόσο, πλέον, περιστατικά όπως ήταν ο πρόσφατος εγκλωβισμός των Williams και Wilmore στον ISS αποδεικνύουν ότι οι ανάγκες έχουν μεταβληθεί ριζικά.

Επομένως, λαμβάνοντας υπόψη τις ισχύουσες τεχνολογικές και πολιτικές εξελίξεις, τα κράτη επιχείρησαν να καλύψουν το κενό αυτό, με συμπληρωματικές διατάξεις. Για παράδειγμα, οι Συμφωνίες Άρτεμις (Ενότητα 6) ορίζουν συγκεκριμένα πως οι χώρες-μέλη δεσμεύονται να καταβάλλουν κάθε εύλογη προσπάθεια για την παροχή βοήθειας σε διαστημικό προσωπικό, σε περίπτωση κινδύνου στο διάστημα. Δυστυχώς όμως, ούτε εκεί προσδιορίζεται επακριβώς τι θεωρείται «κατάσταση κινδύνου», αφήνοντας έτσι ευρύ περιθώριο στην κρίση των κρατών.

Οι σύνθετες διαστάσεις της διαστημικής διάσωσης

Επί της ουσίας βέβαια, η παροχή βοήθειας υπό τέτοιες συνθήκες παρουσιάζει σοβαρές τεχνικές προκλήσεις: διαφορετικά συστήματα διαστημοπλοίων, ασύμβατα πρωτόκολλα και οι ποικίλες πρακτικές διαχείρισης τέτοιων κρίσεων καθιστούν τις επιχειρήσεις διάσωσης δύσκολη έως και αδύνατη.

Παράλληλα όμως, κάθε παρατεταμένη παραμονή στο διάστημα ενέχει σοβαρούς κινδύνους υγείας για τους αστροναύτες – όπως απώλεια της οστικής μάζας, μυϊκή ατροφία, καρδιαγγειακά προβλήματα και νευρολογικές διαταραχές, έκθεση σε επιβλαβή ακτινοβολία κλπ (NASA Human Research Program)˙ ενώ, από νομικής και πολιτικής πλευράς, το ζήτημα γίνεται ακόμη πιο σύνθετο: δεν υπάρχει σαφής μηχανισμός επιβολής της διεθνούς υποχρέωσης συνδρομής στους αστροναύτες (όπως ορίζεται στο άρθρο V της OST).

Ως εκ τούτου, τα κράτη διαθέτουν μια ευρεία διακριτική ευχέρεια, η οποία – στη διεθνή έντονα ανταγωνιστική φάση που βιώνουμε – επηρεάζεται από γεωπολιτικές σχέσεις, οικονομικούς ανταγωνισμούς, ή ακόμη και στρατιωτικές εντάσεις μεταξύ των χωρών.

Ανθρωπισμός και διεθνής συνεργασία ως μονόδρομος

Ο θεμελιώδης κανόνας πως οι αστροναύτες δρουν ουσιαστικά ως απεσταλμένοι της ανθρωπότητας –και όχι ως εκπρόσωποι των κρατών–, παρέχει ένα ισχυρό ηθικό και νομικό έρεισμα για τη διεύρυνση και ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας. Οι σοβαρές επιπτώσεις που έχει η παρατεταμένη διαστημική παραμονή στο ανθρώπινο σώμα, η ζωτική σημασία της διατήρησης της δυνατότητας εξερεύνησης του διαστήματος με επανδρωμένες αποστολές, και η ανάγκη να τεθεί στο επίκεντρο ο άνθρωπος, καθιστούν την ανθρωπιστική διάσταση όλων των διαστημικών δραστηριοτήτων αναπόσπαστο στοιχείο κάθε μελλοντικής αποστολής.

Η διάσωση των δύο αστροναυτών υπογράμμισε την επιτακτική ανάγκη για την ανανέωση και την περαιτέρω ενίσχυση του διεθνούς δικαίου του διαστήματος. Η σαφής οριοθέτηση εννοιών όπως «κατάσταση κινδύνου», η δημιουργία ενιαίων πρωτοκόλλων έκτακτης ανάγκης αλλά και η ανάπτυξη διαδικασιών εφαρμογής των διεθνών υποχρεώσεων, αναδεικνύονται σήμερα ως αναγκαίες προϋποθέσεις για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας των μελλοντικών διαστημικών αποστολών.

Εν κατακλείδι, στον 21ο αιώνα, η εξερεύνηση του διαστήματος δεν μπορεί να στηρίζεται αποκλειστικά στην τεχνολογική καινοτομία· οφείλει να θεμελιώνεται στη διεθνή συνεργασία και την ανθρωπιστική αλληλεγγύη, όπως άλλωστε όλες οι μεγαλεπήβολες τεχνολογικές παρεμβάσεις του ανθρώπου. Οι πρόσφατες περιπέτειες των αστροναυτών αναδεικνύουν κάτι βαθιά ουσιώδες: κανένα έθνος δεν μπορεί να πορεύεται μόνο του στην εξερεύνηση του διαστήματος.

Άλλωστε, σε μια εποχή που αμφισβητούνται έμπρακτα οι πανανθρώπινες αξίες της ζωής και της ελευθερίας, οι πιο πολύτιμες αποστολές της ανθρωπότητας είναι αυτές που αναδεικνύουν τη δύναμη της ανθρώπινης ενότητας και της αλληλεγγύης.

*Μανώλης Πλειώνης, Καθηγητής Τμήμα Φυσικής, ΑΠΘ και πρώην Πρόεδρος ΕΑΑ

Ανθή Κοσκινά, Δρ. Νομικής Διαστήματος, Επιστημονικός Συνεργάτης ΕΑΑ