Πόλις – ποίηση – πολιτική (2)

Συνεχίζω από εκεί που σταμάτησα την περασμένη Κυριακή, επιμένοντας στο ιδρυτικό ζεύγος «πόλις – πολιτική» και στα ομόρριζά του στην ελληνική αρχαιότητα. Τα οποία, αν μέτρησα σωστά, στο «Σύγχρονο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας» του Franco Montanari φτάνουν τα δεκάξι. Η ομόλογη νεοελληνική σοδειά, ποσοτικά τουλάχιστον, υπερέχει: στο «Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής» (Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) τα ομόθεμα λήμματα (απλά και σύνθετα, ρήματα, ουσιαστικά και επίθετα) ξεπερνούν τα σαράντα.

Περνώ εφεξής από τους ακραίους στον μεσαίο όρο της προκείμενης τριάδας: στην «ποίηση» και στο δικό της γλωσσικό αρχείο, από την αρχαιότητα έως τις ημέρες μας. Η πρώτη έκπληξη: στον Ομηρο το αναζητούμενο ουσιαστικό απουσιάζει παντελώς. Κυκλοφορούν ωστόσο (με άλλη όμως σημασία και χρήση) το ρήμα «ποιέω» και το επίθετο «ποιητός», σημαίνοντας το πρώτο «κάνω», «κατασκευάζω», «προξενώ», «ετοιμάζω», «γεννώ»∙ το δεύτερο «κάτι χρήσιμο, καμωμένο όμως με τέχνη και με γνώση».

Ο,τι αργότερα λέγεται «ποίησις», «ποιητής» και «ποίημα», στα ομηρικά έπη καλύπτεται αντιστοίχως από τις λέξεις «αείδω» «αοιδός», «αοιδή», «άσμα» και «οίμη» (με τη σημασία της περιδιάβασης, σε μορφή διήγησης) παρεπέμποντας στο δικό μας «τραγούδι» και στα παράγωγά του. Από τα μέσα ωστόσο του 7ου π.Χ. αιώνα και ύστερα το τρίο «ποίησις – ποιητής – ποίημα» κερδίζει πια το λογοτεχνικό του σήμα, πλαισιωμένο από το επίθετο «ποιητικός» και το ουσιαστικό «ποιητική» ως τέχνη και θεωρία πλέον της ποίησης. Με αυτό τα εφόδιο περνά και κυκλοφορεί στη νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία, ενισχυμένο και με τον λαϊκότροπο «ποιητάρη» που δελέασε τον Σεφέρη στη διάσημη «Ελένη» και τον συναδέλφωσε με το αηδόνι: «Αηδόνι ποιητάρη, σαν μια τέτοια νύχτα στ’ ακροθαλάσσι του Πρωτέα».

Επανέρχομαι όμως στο κρίσιμο ερώτημα από το οποίο ξεκίνησε η σχολαστική αυτή τριβή με το συζητούμενο θέμα. Διατυπωμένο αφελώς, μπορεί ίσως να αποβεί ωφέλιμο. Ερωτάται: Σε ποιο βαθμό και με ποιους όρους η υποκείμενη «πόλις» και η παρεπόμενη «πολιτική» επηρεάζουν τις τύχες της ποίησης; Και αντιστρόφως: Σε ποιο βαθμό και με ποιους όρους η «ποίηση» επηρεάζει τις τύχες της πόλης και της πολιτικής; Αν θεωρηθεί δεδομένη η αμοιβαία αυτή διαπίδυση, με τι μέσα και μέτρα σταθμίζεται; με τη διείσδυση της μιας στην άλλη; Πώς ελέγχεται; με μέσα γλωσσικά; πραγματολογικά; ιδεολογικά; Και η αποθέωση της απορητικής αφέλειας: Υπάρχει τελικώς ένα είδος ποίησης που δικαιούται να λέγεται πολιτική; Και αντιστοίχως: Υπάρχει ένα είδος πολιτικής και προκείμενης πόλης που επιτρέπεται να τη χαρακτηρίσουμε ποιητική; Μιλάμε για επίμαχο θέμα διατριβής, με υποχρεωτική τη χρήση ατέλειωτης βιβλιογραφίας.

Αντ’ αυτού, προς δόξα της προχειρογραφίας, προτείνω δείγματος χάριν μια, ξώπετση έστω, αναφορά στον Καβάφη. Ρωτώντας: Είναι ή δεν είναι ο Καβάφης πολιτικός ποιητής με αποφασιστικό κατ’ αρχήν κριτήριο τη λέξη «πόλις» που απαντά στο κρίσιμο κάθε φορά καβαφικό ποίημα; Οπου και όταν εμφανίζεται, ανώνυμη και επώνυμη, κυριολεκτική και αλληγορική, άλλοτε με μικρό γράμμα κι αλλού με κεφαλαίο, μισοπραγματική και μισοφανταστική, με ανοιχτά τα γεωγραφικά, τα ιστορικά και γραμματολογικά της σύνορα. Πάντως δεν είναι τυχαίο ότι η δίτομη έκδοση με τα ποιήματα του καβαφικού κανόνα, όπως την ταίριαξε άψογα ο Γ. Π. Σαββίδης, ανοίγει με το ποίημα «Η Πόλις».

Στο μεταξύ ενδιαφέρει και η συχνότητα των λέξεων «ποίησις» και «πόλις» (με τα ομόρριζά τους) στα 154 ποιήματα του καβαφικού κανόνα με βάση τον περιορισμένο «Πίνακα Λέξεων» του Ξενοφώντα Κοκόλη που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ερμής το 1976. Με τους περιορισμούς αυτούς το «ποίημα» απαντά 7 φορές, η «ποίησις» 4 φορές μικρογράμματη και 4 με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα της, ο «ποιητής» 16 και το επίθετο «ποιητικός» μία φορά. Και πάμε στο λήμμα «πόλις»: με μικρό το αρχικό της γράμμα απαντά 22 φορές, με κεφαλαίο 1, η «πολιτεία» 5, το ρήμα «πολιτεύομαι» 1 φορά, ο «πολίτης» 2, τα «πολιτικά» και ο «πολιτικός» ανά 2 και το «πολιτογραφώ» μία μόνο φορά.

Στον κατάλογο εξάλλου των επώνυμων πόλεων αλφαβητικά εξέχουν: η Αλεξάνδρεια 15 φορές, η Αντιόχεια 15, η Βηρυτός 4, η Κομμαγηνή 4, η Σελεύκεια 3, η Σπάρτη 6. Με κριτήριο την ιθαγένεια: οι Αλεξανδρινοί προβάλλονται 10 φορές, οι Εβραίοι 6, οι Ελληνες και οι ελληνικοί 22. Ως περιοχές: η Συρία 15 φορές, 15 και η Ιωνία. Από την άποψη αυτή ο «πολιτικός» Καβάφης σαφώς προέχει στο σώμα της καβαφικής ποίησης, γεγονός που σημαίνει ότι η ποίησή του αναγνωρίζει και βρίσκει στην πόλη κάθε φορά τον οικείο της χώρο, την πρόσφορη υποδοχή της, όταν αυτή δεν στριμώχνεται από κάποιον πόλεμο. Παράδειγμα η Αμισός στον γνωστό μας «Δαρείο».

Ο,τι περίσσεψε (και περίσσεψαν κάμποσα) μια άλλη φορά, όταν ο καιρός κι ο τόπος κάπως συνταιριάξουν.