Μια άλλη τρόικα

Το τρίο «γραφή-ανάγνωση-απογραφή» προτείνεται εδώ ως μπούσουλας για τη «Ζωή εν τάφω» του Στράτη Μυριβήλη. Στη βάση ότι σε κάθε σημαντικό λογοτεχνικό έργο σημασία έχει πότε και πώς γράφεται, πότε και πώς διαβάζεται, πότε και πώς απογράφεται. Για τον χρόνο και τον τρόπο γραφής της «Ζωής εν τάφω» έδωσα την περασμένη Κυριακή τα απαραίτητα στοιχεία. Τα συμμαζεύω σήμερα συνθηματικά, προσθέτοντας ότι και οι τρεις αυτοί όροι καθ’ οδόν εδώ κινούνται και εξελίσσονται.

Οι κρίσιμες χρονολογίες της «Ζωής εν τάφω» είναι: τα δύο τελευταία χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου έπεσαν οι σπόροι της· η διετία 1923-24, στην οποία ανάγεται η πρώιμη σπασμωδική δημοσίευσή της· το 1931, που αντιστοιχεί στην πρώτη αυθεντική της έκδοση το 1955, οπότε πήρε την τελική της μορφή, που παρέμεινε αναλλοίωτη στις επόμενες πολλαπλές ανατυπώσεις. Για την ανάγνωση και την αναγνωσιμότητά της δεν έχουμε, όσο βλέπω, ακριβή στοιχεία. Η τελευταία ανατύπωση (που αποτελεί το υπόδειγμα για την πρόσφατη αναπαραγωγή και κυκλοφορία του έργου από «Το Βήμα της Κυριακής») είναι του 2006 − έκδοση βιβλιοπωλείου Εστίας. Αυτή εξάλλου αποτέλεσε την αφορμή και της δικής μου δεύτερης ανάγνωσης.

Στη στήλη της δίκαιης απογραφής ανήκουν δύο ακόμη ενημερωτικά στοιχεία.

Ενδιαφέρουν: α) τα έργα που Μυριβήλη που κυκλοφόρησαν πριν και μετά τη «Ζωή εν τάφω»∙ β) η ενδιάμεση κριτική και γραμματολογική της υποδοχή, που υπήρξε, με σπάνιες εξαιρέσεις, πολύ θετική. Στο πρώτο κεφάλαιο περισσεύουν οι χρωμοφιλικές επιδόσεις: οι «Κόκκινες ιστορίες» που προηγήθηκαν, και «Το πράσινο βιβλίο» (1935), «Το γαλάζιο βιβλίο» (1939), «Το κόκκινο βιβλίο» (1952), και «Το βυσσινί βιβλίο» (1959) που ακολούθησαν. Ενδιαμέσως ξεχώρισαν δύο μυθιστορήματα: «Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια» (1933), «Η Παναγιά η Γοργόνα», (1949) και, αξιοθαύμαστος, «Ο Βασίλης ο Αρβανίτης» (1936).

Στο γραμματολογικό απόθεμα εντοπίζεται η μίζερη αναφορά του Κ. Θ. Δημαρά στο συνολικό έργο του Στράτη Μυριβήλη («Η Ζωή εν τάφω» καν δεν αναφέρεται). Αντίθετα, τόσο ο Λίνος Πολίτης («Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», 1978) όσο και ο Mario Vitti («Ιστορίες από τον πόλεμο», 1978, και «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», 2003) αναγνωρίζουν την αφηγηματική ευρωστία και την ιδεολογική ευστοχία του Μυριβήλη στη «Ζωή εν τάφω». Ειδικότερα ο Λίνος Πολίτης χαρακτηρίζει το έργο αυτό δείγμα «ώριμης πεζογραφίας» και «εξαίρετης αφηγηματικής τέχνης», όπου συνδυάζεται «ο δραστικός ρεαλισμός με λυρικούς τόνους». Εκτιμώντας συνάμα ότι, πλούσια και εύχυμη η γλώσσα του, «ανανεώνει την παράδοση του δημοτικισμού».

Ο Mario Vitti εξάλλου εντάσσει τη «Ζωή εν τάφω» στο «άτολμο ξεκίνημα του νεοελληνικού μοντερνισμού», συνδυάζοντας τον «ωμό ρεαλισμό» με τον «αισθητικό ιμπρεσιονισμό». Και οι δύο ωστόσο γραμματολόγοι αποφαίνονται, μάλλον αυθαίρετα, ότι «Η ζωή εν τάφω», παρ’ όλη την επική της διάσταση, δεν καταλήγει σε «καθαυτό μυθιστόρημα». Στο σημείο αυτό θα επιμείνω:

Αν η προκείμενη ένσταση υπονοεί ότι λείπει από τη «Ζωή εν τάφω» το στοιχείο της ευρηματικής μυθοπλασίας, επιδέχεται την αντίρρηση πως πρόκειται εδώ για εύλογη παραίτηση, στον βαθμό που τα δρώμενα ενός φονικού και παράλογου πολέμου απωθούν εξ ορισμού την μυθοποίηση. Αντ’ αυτής ωστόσο «Η Ζωή εν τάφω» εκπέμπει σήματα ανατρεπτικής αφηγηματικής σκηνοθεσίας (αρχιτεκτονικής, άλλως πως, για να θυμηθώ τον Πεντζίκη), εντοπισμένης ειδικότερα στον πρόλογο και στον επίλογό της, η οποία, όσο βλέπω, παρέμεινε απαρατήρητη. Θα προσπαθήσω στοιχειωδώς να την ορίσω, αφήνοντας την εξήγησή της στα προσεχώς.

Στον τετρασέλιδο Πρόλογο συστήνονται καταρχήν δύο ενεχόμενα πρόσωπα: υποβάλλεται ο συγγραφέας και προβάλλεται επώνυμος ο Αντώνης Κωστούλας. Από τη Μυτιλήνη και οι δύο, διασταυρώνονται στο βαλκανικό μέτωπο, υπαξιωματικός ο πρώτος, εθελοντής λοχίας (φοιτητής) ο δεύτερος. Ο οποίος πυρπολείται κατά λάθος στη «φριχτή μάχη του υψόμετρου 908», αφήνοντας στα κατάλοιπά του τα χειρόγραφα μιας εξ επαφής διήγησης, μοιρασμένης σε αριθμημένα κεφάλαια. Τα οποία τα ανακαλύπτει εξ υστέρου ο Μυριβήλης, τα αντιγράφει και τα δημοσιεύει, αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τους μεσότιτλους των διαδοχικών κεφαλαίων και προφανώς για τον εξώφυλλο τίτλο, που δεν είναι άλλος από τη «Ζωή εν τάφω».

Με τους όρους όμως αυτούς η τρόικα «γραφή-ανάγνωση-απογραφή» τρέπεται, λαθραία, σε «γραφή-αντιγραφή-απογραφή», υπονοώντας κάποιου είδους λανθάνουσα συναίρεση των τριών όρων στο ίδιο υποκείμενο. Περί αυτού όμως την άλλη Κυριακή.

Στο μεταξύ καλό μήνα, κι ό,τι προβλέπει η επερχόμενη δύστροπη άνοιξη.