Ο φόβος του χρόνου

Συνεχίζω το πασχαλινό Μονοτονικό που προνοούσε για την επόμενη αποφράδα μέρα. Αφορμή ένα βιβλίο-ντοκουμέντο της εποχής εκείνης που αποφάσισα να το υπενθυμίσω παραλλάσσοντας τον δάνειο τίτλο του: Ο φόβος της ελευθερίας της περασμένης Κυριακής έγινε σήμερα Ο φόβος του χρόνου –γιατί και πώς ελπίζω να φανεί στη συνέχεια. Προς υποστήριξη της παραλλαγής, αντιγράφω ένα λίγο-πολύ ομόθεμο ποίημα της αξεπέραστης Αννας Αχμάτοβα. Μεταφρασμένο άψογα από τον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη, μαζί με άλλα δεκατέσσερα της συλλογής Ανθίζει η αγριοτριανταφυλλιά, δημοσιευμένα στο τεύχος 6 (Μάρτιος – Απρίλιος) του περιοδικού «Φρέαρ», που όσο πάει και ανεβαίνει η στάθμη του. Το συγκεκριμένο ποίημα, τρίτο στη σειρά, επιγράφεται «Στον ξύπνιο» και αποφαίνεται απερίφραστα:

Ξαναγυρίζω τώρα σε ό,τι άφησα τις προάλλες στη μέση συστήνοντας τον τόμο εκείνο, που κυκλοφόρησε τον Φεβρουάριο του 1971, με δανεισμένο τίτλο. Ο οποίος αντιστοιχεί στο τελευταίο και πιο επίκαιρο κείμενό του, μεταφρασμένο από την αναντικατάστατη Αλκη Κυριακίδου-Νέστορος, που υπογράφεται, για ευνόητους λόγους, με τα αρχικά της Α.Κ. Πρόκειται για το συμπερασματικό κεφάλαιο ενός διάσημου βιβλίου του Ε. R. Dodds, κορυφαίου άγγλου κλασικού φιλολόγου, που φέρει τον τίτλο The Greeks and the Irrational (Οι Ελληνες και το παράλογο στα καθ’ ημάς, μεταφρασμένο αργότερα από τον Γιώργη Γιατρομανωλάκη).

Ο δικός μας Φόβος της ελευθερίας της δίσεχτης εκείνης εποχής, που κάποιοι (όχι πολλοί και όχι απαραίτητα γνωστοί) την πλήρωσαν ακριβά, μοιράζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο επιγράφεται «Γλώσσα και ανθρωπισμός» και περιέχει τρία κείμενα, δύο ελληνόφωνα και ένα ξενόγλωσσο. Τα ελληνόφωνα είναι του Αλέξανδρου Δελμούζου («Δημοτικισμός και Παιδεία») και του Μανόλη Τριανταφυλλίδη («Φώτης Φωτιάδης»). Το ξενόγλωσσο επιγράφεται «Το δέντρο της γνώσης» και ανήκει στον Ludwig von Bertalanffy.

Στο δεύτερο μέρος, με την επιγραφή «Παιδεία και ανθρωπισμός», συντάσσονται έξι κείμενα, τρία δικά μας και τρία ξένα. Στα δικά μας αναδημοσιεύονται (εκτός του Πλάτωνα: Πολιτεία Β 357) μελέτες του Ι. Θ. Κακριδή («Φιλολογική Ερμηνεία»), του Δ. Γληνού («Η αξία των ανθρωπιστικών γραμμάτων») και του Ε. Παπανούτσου («Πολιτεία και Παιδεία»). Φιλοξενούνται ο M. I. Finley («Κρίση στα Κλασικά Γράμματα») και ο W. Jaeger («Η θέση των Ελλήνων στην ιστορία της ανθρώπινης παιδείας»).

Το τρίτο μέρος έχει επίτιτλο «Ιστορία και ανθρωπισμός», όπου προτάσσεται ο Θουκυδίδης με την «Παθολογία του εμφυλίου πολέμου», ακουλουθεί ο C. Levi-Straus («Φυλή και Ιστορία»), μεσολαβεί ο H. Weinstock («Σοσιαλισμός και ανθρωπισμός») και επιβάλλεται ο E. R. Dodds («Ο φόβος της ελευθερίας»). Ο τόμος κλείνει με «Βιογραφικά – Βιβλιογραφικά – Σημειώσεις». Σύνολο σελίδων: 268.

Δυο λόγια για τις τύχες του: έγινε ανάρπαστος και εξαντλήθηκε μέσα στον Φεβρουάριο –στο μεταξύ απαγορεύτηκε από τη χούντα. Στην εύλογη ερώτηση αν ωφελεί σε τίποτε η αναδρομική υπόμνησή του σήμερα θα απαντούσα, με κάποια επιφύλαξη, θετικά για τον εξής κυρίως λόγο:

στον καιρό που κυκλοφόρησε Ο φόβος της ελευθερίας, πέρα από τον διαμαρτυρικό του ρόλο (δεν λέω σκοπίμως: αντιστασιακό), υποδήλωνε ότι η επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας, που κράτησε επτά ολόκληρα χρόνια (και θα παρατεινόταν κι άλλο αν δεν μεσολαβούσε η ανήκεστη τραγωδία της Κύπρου), θα μπορούσε ίσως να αποφευχθεί αν τα ελλείμματα παιδείας, πολιτισμού και δημοκρατικής πολιτικής την εποχή εκείνη δεν είχαν φτάσει στο απροχώρητο. Ελλείμματα όμως της τριάδας αυτής κυκλοφορούν και στις ημέρες μας, απροκάλυπτα ή καμουφλαρισμένα, που πρέπει επειγόντως να αντιμετωπιστούν.

Στο μεταξύ έχουν δυσκολέψει κι άλλο οι προσωπικές σχέσεις μας με τον δημόσιο χρόνο και τον δημόσιο χώρο. Αυτή την εμπλοκή καταγγέλλει και η Αχμάτοβα με το ποίημα που παρέθεσα, σημαδεμένο με δηλωμένο τον χρόνο της γραφής του: 1946.

Οπου υπερασπίζεται την αποφασιστική εκδίωξη του χρόνου και του χώρου από τη ζωή της και την αναπλήρωσή τους από αναμνηστικά ίχνη δικού της, εξαφανισμένου, ανθρώπου, αφήνοντας αβοήθητη τη μοναξιά της.

Κίνηση άμυνας, όταν η επίθεση του χρόνου μάς απειλεί; αντίσταση στον καταπιεστικό του φόβο; Μπορεί. Εκτός και αν ο έξω χρόνος βρει εμπόδιο στον μέσα χρόνο, που ξέρει πότε πρέπει να φοβάται. Φόβος στον φόβο, δηλαδή.