Ανέκαθεν, όταν τύχαινε κάποια φωτιά στα δάση των μπαμπού της Νότιας Κίνας, οι ντόπιοι έβλεπαν εντυπωσιασμένοι τα καλάμια να σκάνε με πάταγο. Ηταν οι φυλακισμένες στους θαλαμίσκους του καλαμιού φυσαλίδες αέρα που θερμαίνονταν, διαστέλλονταν ασκώντας πίεση στα τοιχώματα και, τελικά, τα έσκαγαν προξενώντας τον θόρυβο. Οι ταπεινοί χωρικοί σκέφθηκαν ότι, αφού τρόμαζαν οι ίδιοι, οι βροντές αυτές θα τρόμαζαν και τα κακά πνεύματα. Ετσι – μας λέει η γραπτή παράδοση της δυναστείας των Χαν, γύρω στο 200 π.Χ. – όταν κάθε χειμώνα αντίκριζαν τον μονόκερω Νιάν, έριχναν μπαμπού στη φωτιά για να διώξει τον ανθρωποφάγο μονόκερω ο θόρυβος. Προφανώς το κόλπο ήταν αποτελεσματικό, γιατί έπαψαν να τον βλέπουν, αλλά η ανάμνηση έμεινε χαραγμένη αμετάκλητα στη λέξη με την οποία ονομάζουν το Νέο Ετος: Νιάν.


Τα βροντώδη μπαμπού (μπάο τσακ στα κινεζικά) συνέχισαν να ρίχνονται στη φωτιά ως το 250 μ.Χ., όταν ένας αξιωματούχος της δυναστείας Σονγκ βρήκε καινούργιο τρόπο χρήσης τους: Ο Μα Τζουν – ένας τύπος με ταλέντο πανεπιστήμονα που θυμίζει Αρχιμήδη – ανακάλυψε την πυρίτιδα. Κάποιοι είπαν ότι τη βρήκε καθώς έκανε συνδυασμούς ουσιών (θειάφι, νιτρικό κάλιο [ΚΝΟ3], μέλι και αρσενικό διθειούχο άλας) για ένα ελιξίριο μακροζωίας. Μετά την πρώτη έκρηξη οι βοηθοί του Τζουν έσπευσαν ταραγμένοι να αποθηκεύσουν το «δαιμόνιο» που είχε βρει ο αφέντης τους σε έναν σωλήνα μπαμπού. Οταν όμως και από εκεί πυροδοτήθηκε κατά λάθος, είδαν όλοι ότι, αντί για ελιξίριο της ζωής, η ανθρωπότητα είχε αποκτήσει ένα κατευθυνόμενο ελιξίριο θανάτου.


Πόλεμος και ειρήνη


Από τότε και μετά η ιστορία ακολούθησε δύο μονοπάτια: Το πρώτο ειρηνικό και το δεύτερο πολεμικό, με διασταυρώσεις. Αρχικά η ισχύς της έκρηξης ήταν μικρή, οπότε η χρήση των μπάο τσακ ήταν κυρίως ψυχαγωγική, σε γιορτές και πανηγύρια. Αλλά στα χρόνια των δυναστειών Σούι και Τανγκ (από τον 6ο ως τον 9ο αιώνα μ.Χ.) ο αλχημικός πειραματισμός με την πυρίτιδα επεκτάθηκε. Σε μια περίοδο που περιέργως συμπίπτει με την ανακάλυψη του υγρού πυρός στη βυζαντινή Συρία, οι Κινέζοι βρήκαν τρόπο να χρησιμοποιήσουν το «χούο γιάο» (χημικό της φωτιάς) για πολεμικούς σκοπούς: Κατάλαβαν ότι το κλειδί για την αύξηση της ισχύος ήταν η απελευθέρωση οξυγόνου κατά την έκρηξη, κάτι που επέφερε η αύξηση του νιτρικού καλίου στη συνταγή. Αρχισαν να δένουν σωλήνες μπαμπού με γέμιση πυρίτιδας στα βέλη και να τα εξακοντίζουν φλεγόμενα κατά των εχθρών τους. Ως τον 11ο αιώνα – όπως μας πληροφορεί το χειρόγραφο Γουζίνγκ Ζονγκιάο του 1044 μ.Χ. – ο πειραματισμός είχε καταλήξει στη «σωστή συνταγή» για την πυρίτιδα: 75% του όλου μείγματος νιτρικό κάλιο, 55 κάρβουνο και 10% θειάφι -, η ίδια αναλογία που ισχύει ως και σήμερα!


Τον 12ο αιώνα μια ακόμη πιο δραματική εξέλιξη σημειώθηκε: Γεμίζοντας με πυρίτιδα όχι μπαμπού αλλά χαρτοσωλήνα ανοιχτό από το ένα άκρο, είδαν ότι πυροδοτώντας τον αποκτούσαν μια αυτοπροωθούμενη βολίδα. Γεμάτοι χαρά, οι στρατιωτικοί υιοθέτησαν αυτόν τον «φλεγόμενο αρουραίο» για να τον εξαπολύουν στα πόδια των αλόγων των Μογγόλων και να σπέρνουν τον πανικό. Είδαν όμως ότι κάποιες φορές οι «αρουραίοι» σηκώνονταν από το έδαφος και στροβιλίζονταν στον αέρα. Σκέφτηκαν να βάλουν πτερύγια στους σωλήνες – για να διασφαλίσουν την ευθυβολία – και άρχισαν να τους ρίχνουν πάνω από το κεφάλια των εχθρών. Αυτό ήταν: Οι πρώτες ρουκέτες είχαν εφευρεθεί, και μαζί τους τα εναέρια πυροτεχνήματα!


Οι κινέζοι στρατιωτικοί προσπάθησαν να κρατήσουν τα μυστικά της πυρίτιδας κρυφά, όπως ακριβώς είχαν κατορθώσει να κάνουν οι Βυζαντινοί με το υγρόν πυρ. Ετσι, ήταν η μαγεία των θορυβωδών εκρήξεων της «ανίσχυρης πυρίτιδας» που διαδόθηκε σε όλη τη Νοτιοανατολική Ασία, από την Ινδία ως την Ιαπωνία. Στην Ινδία, στην περιοχή της Βεγγάλης ιδιαίτερα, υιοθετήθηκε από τους πιστούς της τρομερής θεάς Κάλι η λαμπαδηφορία με τους πυριτοδογομωμένους σωλήνες μπαμπού – ίσως έτσι έφθασε σ’ εμάς η ονομασία «βεγγαλικά». Στην Ιαπωνία αναπτύχθηκε η τέχνη των θεαματικών πυροτεχνημάτων, των «χάνα μπι» (που σημαίνει «άνθη της φωτιάς»).


Οι Πορτογάλοι, που είχαν φθάσει με τα πλοία τους στις κίτρινες θάλασσες, περιέγραψαν όσα θαυμαστά είχαν δει στις γιορτές των Ασιατών. Αλλά και ο Μάρκο Πόλο, επιστρέφοντας το 1292 στην Ιταλία, μίλησε για το «χημικό της φωτιάς» και τα υπέροχα πυροτεχνήματα. Ως τον 13ο αιώνα όμως όλα αυτά ήταν για τους Ευρωπαίους απλώς λόγια και διηγήσεις. Τότε συνέβη ένας φραγκισκανός καλόγερος να φέρει στον ηγούμενό του και καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Ρογήρο Βάκωνα (Roger Bacon) κάποια από αυτά τα κινεζικά πυροτεχνήματα. Εκείνος μελέτησε τη σύστασή τους και βρήκε τον τρόπο να βελτιώσει την καθαρότητα του νιτρικού καλίου, μεγιστοποιώντας την ισχύ της έκρηξης. Από τότε κι έπειτα το μονοπάτι του πολέμου άλλαξε οριστικά.


Αλλά και στο μονοπάτι της ψυχαγωγίας έγιναν άλματα: Ιταλοί πρώτα, Γερμανοί έπειτα και Αμερικανοί πολύ αργότερα έγιναν μανιώδεις κατασκευαστές τεχνουργημάτων που μάγευαν το κοινό με τη λάμψη τους. Με την έλευση της Αναγέννησης (1400-1500 μ.Χ.) η πυροτεχνική τρέλα κατέλαβε τις αυλές της Ευρώπης. Γλύπτες έφτιαχναν μινιατούρες κάστρων, για να τα πυροδοτήσουν αργότερα προς τέρψιν των ηγεμόνων. Οι πυρο-καλλιτέχνες ονομάζονταν «πράσινοι άνθρωποι», από την καπνιά με το οποία κάλυπταν τα πρόσωπα και τα χέρια τους και τα ρούχα από φύλλα που φορούσαν – για να προστατευθούν από τις σπίθες, αλλά και για να μη φαίνονται κατά την εκτέλεση του έργου πυροδότησης.


Πανδαισία χρωμάτων


Ως το 1830 τα πυροτεχνήματα είχαν την κλασική λάμψη της φωτιάς. Τότε όμως η πρόοδος της χημείας έδωσε στους πυροτεχνουργούς συνταγές μεταλλικών αλάτων που παρήγαγαν πανδαισία χρωμάτων. Προσθέτοντας στρόντιο έπαιρναν κόκκινο, με βάριο έπαιρναν πράσινο, με χαλκό γαλάζιο, με νάτριο κίτρινο. Αλλά και η υποκατάσταση του οξειδωτικού νιτρικού καλίου από το ταχύτερα και θερμότερα καιόμενο χλωρικό κάλιο (KClO3), έκανε τα χρώματα λαμπρότερα και βαθύτερα. Επειτα, η έλευση της ηλεκτρικής ενέργειας επέτρεψε την ηλεκτρόλυση και εξαγωγή καθαρού μαγνησίου και αλουμινίου σε μορφή πούδρας, που έκαναν τα πυροτεχνήματα ακόμη πιο δραματικά.


Μετά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο η υιοθέτηση των πυροτεχνημάτων από «φορείς παγκόσμιας ψυχαγωγίας», όπως η Ντίσνεϊλαντ και το Χόλιγουντ, εκτόξευσαν τη λατρεία της πυροτεχνίας στα ύψη. Η Πρωτοχρονιά σε Δύση και Ανατολή έγινε το κλασικό τέτοιο μαζικό θέαμα, αλλά και οι λοιπές κατά τόπους μεγάλες εορτές – όπως το Πάσχα των Ορθοδόξων. Η «μάνα Κίνα» συνεχίζει να είναι η κύρια πηγή των «πυρομαχικών» που τις τροφοδοτούν. Μόνο το 2005 – μας ενημερώνει το υπουργείο Εμπορίου των ΗΠΑ – 120.000 τόνοι πυροτεχνημάτων εισήχθηκαν από την Κίνα στις ΗΠΑ!


Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι γνωστό. Ολοι οι λατρευτικοί τόποι της Γης, από την Ιαπωνία και τις Φιλιππίνες ως τη Χιλή, αλλά και όλα τα κάποτε πειρατικά ορμητήρια, από το Μακάο ως τα νησιά μας, τη Μάλτα και τις Κανάριες Νήσους, γίνονται παρανάλωμα θορύβου και φωτιάς στα χέρια παιδιών και νέων. Τα περιστατικά δραματικών ατυχημάτων και θανάτων από κακή χρήση έγιναν τόσο πολλά ώστε οι περισσότερες χώρες απαγόρευσαν τη διάθεση τέτοιου υλικού σε ανηλίκους. Ωστόσο η απαγόρευση δεν μείωσε τα ατυχήματα, καθώς οι νέοι στράφηκαν σε αυτοσχέδιες κατασκευές που εγγυώνται ακόμη περισσότερα ατυχήματα!


Ετσι, τα βαρελότα για τις «βόμβες σε μινιατούρα», οι στρακαστρούκες για τις «αλυσιδωτές εκρήξεις» και τα βεγγαλικά για τις «στροβιλιστές λάμψεις» συνεχίζουν να κάνουν τους παπάδες να κρύβουν τα γένια τους μετά το «Χριστός Ανέστη» και τα σκυλιά να αλυχτούν απελπισμένα. Οσο για μας, ο ήχος της χαρμόσυνης καμπάνας χάνεται μέσα στα 90-130 ντεσιμπέλ που φθάνουν αυτοί οι σύγχρονοι «δαίμονες της φωτιάς». Αραγε, η τωρινή επιστήμη δεν μπορεί να προσθέσει ένα συστατικό στη συνταγή που τους κάνει αθόρυβους; Στον εφευρέτη του θα άξιζε ένα Νομπέλ! a.kafantaris@gmail.com