Η ομόθυμα αντιπολεμική στάση του ελληνικού λαού στον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία εξέφρασε πρωτίστως μια ηθική αγανάκτηση. Ελειψε όμως η κατανόηση. Αυτός ο πόλεμος έμοιαζε με τις ρωσικές κούκλες: ένας πόλεμος μέσα σε έναν άλλο πόλεμο. Ο πόλεμος του ΝΑΤΟ εναντίον της Σερβίας και από μέσα ο πόλεμος της Σερβίας εναντίον των Αλβανών του Κοσσυφοπεδίου. Για τον πρώτο, στην Ελλάδα, αρκετά γράφτηκαν. Για τον δεύτερο, ελάχιστα, σχεδόν τίποτε. Το αντίστροφο συνέβη βέβαια στα ευρωπαϊκά Μέσα. Αν λοιπόν οι αιτίες του πρώτου πολέμου μένουν ακόμη υπό την επιφάνεια, στον εθνοκαθαρτικό πόλεμο όχι μόνο οι αιτίες αλλά και οι βασικές προϋποθέσεις κατανόησής του μένουν εν πολλοίς αδιευκρίνιστες.
Ο όρος «εθνοκάθαρση» είναι καινοφανής. Στον δημόσιο λόγο εισήλθε με τον πόλεμο της Βοσνίας. Το νοητικό σχήμα στο οποίο εντάχτηκε ήταν η εξόντωση των μειονοτήτων, κυρίως των Εβραίων, στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής της Ευρώπης. Παραπέμπει δηλαδή αυτόματα στον index των θανάσιμων ηθικών παραπτωμάτων. Ο Μιλόσεβιτς ταυτίστηκε με τον Χίτλερ και στην κοινή γνώμη δεν έμεναν παρά οι επιλογές των τιμωρών.
Δύο διαφορετικά φαινόμενα
Δεν θα εξετάσω αν με τον τρόπο αυτό αποδυναμώνεται η σημασία της εβραϊκής γενοκτονίας από τον ναζισμό, πράγμα που επεδίωξαν «αναθεωρητές» ιστορικοί στη Γερμανία και στη Γαλλία, ακροδεξιοί πολιτικοί, όπως ο Ζ. Μ. Λεπέν, ή εγκληματίες πολέμου που συνελήφθησαν και δικάστηκαν καθυστερημένα. Εκείνο που ενδιαφέρει είναι αν η εθνοκάθαρση στο Κοσσυφοπέδιο εγγράφεται σε γεγονότα αυτής της κατηγορίας όπως οι ναζιστικές γενοκτονίες. Και αυτό, όπως θα εξηγήσω στη συνέχεια, δεν έχει μόνο φιλολογική σημασία.
Ο Χίτλερ δεν στρίμωξε τους Εβραίους στα τρένα για να τους ξεφορτωθεί εκτός Ευρώπης. Τους έστειλε κατευθείαν στα στρατόπεδα εξόντωσης. Ούτε η Γερμανία αντιμετώπιζε προβλήματα εθνικής συγκρότησης για να επιδιώξει την εθνική της καθαρότητα. Οι ιδεολογικές συντεταγμένες της αντίληψης περί «μιάσματος» ήταν διαφορετικές. Στη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη η αντιεβραϊκή επιχείρηση ήταν μια κεντρικά διευθυνόμενη, μεθοδευμένη επιχείρηση των μηχανισμών, δεν είχε τα χαρακτηριστικά εμφυλίου πολέμου και μαζικών αντεκδικήσεων. Τότε η συναίνεση των μαζών ήταν παθητική, τώρα η συμμετοχή ενεργητική. Τότε η βία ήταν μονόπλευρη, τώρα αμφίπλευρη.
Η εκδίωξη των Αλβανών του Κοσσυφοπεδίου έχει μεγαλύτερες ομοιότητες με τις εκκαθαρίσεις των Αρμενίων και των Ελλήνων από τους Τούρκους στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο παρά με τις γενοκτονίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μα δεν είναι και τα δύο φαινόμενα εξίσου ηθικά καταδικαστέα; Αναμφίβολα ναι. Αλλά είναι διαφορετικά. Ο εθνικισμός διαφέρει από τον ρατσισμό. Ο ναζισμός έχει την ιδιαιτερότητά του και δεν αποτελεί απλώς την ενσάρκωση κάθε κακού. Ολα αυτά είναι φαινόμενα με διαφορετικές διαδρομές και συνεπαγωγές, έστω και αν σε ακραία σημεία τους μπορεί και να εφάπτονται.
Αυτό που θέλω να υποστηρίξω είναι ότι η λεγόμενη εθνοκάθαρση ή εθνοξεκαθάρισμα, αν θέλουμε να είμαστε συνεπέστεροι με την ανταπόκριση του όρου στο περιεχόμενό του δεν είναι κάτι που επινοήθηκε στη Γιουγκοσλαβία από τον διαβολικό Μιλόσεβιτς. Είναι ένα εργαλείο, μια μέθοδος η οποία χρησιμοποιήθηκε εν εκτάσει για τη δημιουργία εθνικών κρατών, κάποτε αποδεκτό ως ρεαλιστικό.
Κράτη-έθνη και έθνη-κράτη
Τα εθνικά κράτη δημιουργήθηκαν με δύο βασικούς τρόπους, από τους οποίους απέρρευσαν οι διάφορες παραλλαγές. Πρώτον, τα κράτη όπου η κρατική οργάνωση και κυριαρχία προϋπήρχε και δημιούργησε, με μεθόδους ομογενοποίησης, τα έθνη. Δεύτερον, τα έθνη που αφού απέκτησαν μια συνείδηση του εαυτού τους, υπό την επίδραση των ιδεών της εθνικότητας, στη συνέχεια επεδίωξαν να οργανωθούν σε κράτη. Τα πρώτα είναι τα κράτη-έθνη. Τα δεύτερα είναι τα έθνη-κράτη. Τα πρώτα στηρίχτηκαν στην κρατική κυριαρχία, στην έννοια της νομιμοφροσύνης και στα ωφελήματα που απέρρεαν από αυτή για τους υπηκόους, ανάμεσά τους και η ιδιότητα του πολίτη. Τα δεύτερα στηρίχτηκαν σε μια αντίληψη του συνανήκειν με την επίκληση πολιτισμικών ιδιοτήτων (θρησκεία, γλώσσα, συνείδηση κτλ.) ή ιδιοτήτων καταγωγής. Τα πρώτα είναι η περίπτωση κυρίως της Δυτικής Ευρώπης ή των μεγάλων κρατών της Ασίας, όπως του Ιράν, της Ινδίας, της Κίνας, της Ιαπωνίας. Τα δεύτερα είναι η περίπτωση της Ανατολικής και της Νοτιοανατολικής Ευρώπης κυρίως, των περιοχών δηλαδή που αποδεσμεύτηκαν από μεγάλες αυτοκρατορίες όπως η οθωμανική, η τσαρική και η αψβουργική. Ας κάνουμε μια υπόθεση contre-factual, όπως λέμε στην ιστοριογραφία. Αν εκείνες οι αυτοκρατορίες ήταν σε θέση ή είχαν τη θέληση να εφαρμόσουν μια πολιτική πολιτισμικής ομογενοποίησης, οι μελλοντικές εθνότητες θα είχαν σβήσει προτού καν γεννηθούν. Αλλά αυτό δεν έγινε.
Βασική αρχή για τη δημιουργία των εθνών-κρατών ήταν η πολιτική της εθνικής ομογενοποίησης. Μετά τη δημιουργία τους όμως αντιμετώπισαν όχι εθνοπολιτισμικές ομάδες, εύκολα χειραγωγήσιμες, αλλά, στις περισσότερες περιπτώσεις, μειοψηφίες που θεωρούσαν το εαυτό τους μέλη άλλου έθνους. Ποια λύση θεωρήθηκε η επικρατέστερη; Το εθνοξεκαθάρισμα. Τι έπραξαν η Ελλάδα και η Βουλγαρία με τη συνθήκη του Νεϊγύ; Τι έπραξαν ο Βενιζέλος και ο Ατατούρκ στη συνθήκη της Λωζάννης; Ανταλλαγές πληθυσμών. Πώς θα τις λέγαμε σήμερα;
Ο δρόμος της εθνοδιάκρισης
Στα Βαλκάνια λοιπόν το εθνοξεκαθάρισμα αποδείχτηκε μέθοδος πολιτικής για τη συγκρότηση του έθνους-κράτους. Κανείς δεν το αμφισβήτησε ως τώρα. Αυτό δημιούργησε βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις ότι το κράτος αποτελείται από ομοιογενή πληθυσμό, το έθνος. Και ότι το έθνος είναι ομοιογενές πολιτισμικά. Στα καθ’ ημάς, Ελληνες και Ορθόδοξοι. Η ίδια μέθοδος εφαρμόστηκε σε άλλα μέρη του κόσμου. Πώς δημιουργήθηκαν το ισλαμικό Πακιστάν και η ινδουιστική Ινδία; Με θρησκευτικό ξεκαθάρισμα. Τι συνέβη στην Παλαιστίνη το 1948; Εθνοξεκαθάρισμα Εβραίων και Παλαιστινίων. Αυτές είναι οι γνωστότερες περιπτώσεις.
Η Γιουγκοσλαβία ήταν η μόνη βαλκανική χώρα που ξέφυγε από τη μοίρα του ξεκαθαρίσματος, παρά τη δύσκολη συμβίωση ανάμεσα στα συστατικά μέρη της, που επιδεινώθηκε τον καιρό της Κατοχής με τον διαμελισμό της από τον Αξονα. Στην τιτοϊκή εποχή, με όλα τα προβλήματά της, υπήρχαν Σέρβοι, Κροάτες, Σλοβένοι, Αλβανοί, Μαυροβούνιοι κ.ά., αλλά υπήρχε και η επιλογή να μην είναι κανείς τίποτε από όλα αυτά, να είναι απλώς Γιουγκοσλάβος. Πότε έληξε αυτή η δυνατότητα; Μα από το 1991, όταν αφενός οι πρώην κομμουνιστές ασπάστηκαν τους εθνικιστές, αλλά και όταν ο εθνικός διαχωρισμός να μην το ξεχνάμε αυτό υποστηρίχτηκε από τους Δυτικοευρωπαίους. Η Σερβία επέλεξε, αλλά και ενθαρρύνθηκε, σπρώχτηκε να επιλέξει, τον δρόμο της εθνοδιάκρισης. Το εθνοξεκαθάρισμα προτού αποκτήσει βίαιες διαστάσεις είχε αποκτήσει ιδεολογικές και πολιτικές. Η μέθοδος θεωρούνταν αποδεκτή, δοκιμασμένη και δεν είχε ποινικοποιηθεί ακόμη. Ολοι περίμεναν βέβαια ότι η πορεία αυτή θα φτάσει σε αδιέξοδο στη Βοσνία, και όταν έφτασε, τότε ποινικοποιήθηκε το εθνοξεκαθάρισμα. Στη συνέχεια ήρθε στο Κοσσυφοπέδιο η τιμωρία του εγκλήματος αλλά και η ολοκλήρωσή του.
Ποιος πιστεύει ότι οι δύο κοινότητες, Σέρβοι και Αλβανοί, θα ξαναζήσουν μαζί; Τώρα βλέπουμε την αντιστροφή της βίας και των δρομολογίων της προσφυγιάς. Θύματα είναι οι Σέρβοι. Τα ξένα στρατεύματα δεν αρκούν για να εξασφαλίσουν την ειρηνική συμβίωση. Δημιουργήθηκαν διαχωριστικές γραμμές αίματος και αντεκδίκησης που επιβάλλονται από τον ηθικό κώδικα αυτών των αγροτικών κοινωνιών. Και δεν μπορείς να ελέγξεις μια κοινωνία από τα επάνω, όντας εκτός αυτής, ως δύναμη κατοχής ή επιτήρησης. Η συνέπεια; Διαμελισμός σε εθνικά ξεκαθαρισμένες περιοχές ή προσφυγιά των Σέρβων. Πάλι δηλαδή εθνοξεκαθάρισμα.
Αλλά ας είμαστε προσεκτικοί. Η ποινικοποίηση του εθνοξεκαθαρίσματος, μέσα από την επώδυνη εμπειρία του πολέμου, παρ’ όλη την πολιτικά και ηθικά ασυνεπή στάση της διεθνούς κοινότητας, παρά την ασυμβατότητα μέσων και σκοπών, είναι γεγονός. Γεγονός παγκόσμιας σημασίας. Εκφράζει μια αλλαγή στον τρόπο αντίληψης των εθνικών κρατών, στον τρόπο αντίληψης των μεθόδων της εσωτερικής τους οργάνωσης. Ετσι κι αλλιώς ο αιώνας των εθνικών εκκαθαρίσεων τελείωσε περνώντας από την Κόλαση εκατομμύρια ανθρώπους. Γιατί να συνεχιστεί; Εστω και με αυτό τον αντιφατικό τρόπο του πολέμου, η σημερινή πραγματικότητα θέτει την ίδια την ιδέα της εθνικής και πολιτισμικής ομοιομορφίας στο στόχαστρο.
Το ζήτημα είναι όμως ότι στην Ελλάδα, για τους λόγους που ανέφερα στην αρχή, η ποινικοποίηση του πολιτικού εθνοξεκαθαρίσματος, η απονομιμοποίηση παρόμοιων τακτικών, ακόμη και αν εκφράζονται σε ιδεολογικό επίπεδο, δεν πέρασε ως μάθημα από τον πόλεμο. Και έχουμε αρκετούς ανοιχτούς λογαριασμούς και υπόλοιπα που θα πρέπει να διευθετήσουμε με νέο πνεύμα.
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
