Αποτελεί αναντίρρητο γεγονός ότι με την εξέλιξή της η ανθρωπότητα έχει οδηγηθεί τους τελευταίους τρεις αιώνες στον πολιτισμό της νεωτερικότητας, το οποίο ο Max Weber συνέδεσε με το «ξεμάγεμα του κόσμου»: η ορθολογική θεώρηση του κόσμου, χωρίς να αποδίδεται πίστη σε μαγικές διεργασίες ή σε αόρατες οντότητες και δυνάμεις. Στο «ξεμάγεμα του κόσμου» όμως αντιστέκεται σθεναρά, με τις προκαταλήψεις του, το ανορθόλογο τμήμα της ανθρωπότητας ­ δηλαδή η πλειονότητα.


Η δύναμη που έχει η πρόληψη στην ανθρώπινη κοινωνία σχετίζεται με το γεγονός ότι όλες οι πεποιθήσεις μας διαμορφώθηκαν μέσα από μύθους με την αρχαία ελληνική σημασία της λέξης: από λόγια τα οποία επαναλήφθηκαν συχνά, από γνωμικά και αφηγήσεις, που ενσωματώνονται στο συλλογικό βίωμα και αποτελούν πεποιθήσεις του συνόλου.


Το κύριο χαρακτηριστικό των πεποιθήσεων αυτών είναι ότι ουδέποτε υποβλήθηκαν σε κριτικό έλεγχο. Μάλιστα, όσο λιγότερο έχουν ελεγχθεί ή εκλογικευθεί τόσο μεγαλύτερη είναι η δύναμή τους και τόσο βαθύτερα ριζώνουν στο θυμικό και στην παράδοση των μελών μιας κοινότητας. Τότε είναι που μπορούμε να μιλήσουμε για δεισιδαιμονίες. Δεισιδαιμονία δεν είναι μια πρόληψη που απλώς εξετράπη σε υπερβολή του εαυτού της αλλά η αναγκαία απόληξη της οποιασδήποτε πρόληψης, από τη στιγμή που αυτή αρνείται να υποβληθεί σε λογικό έλεγχο, προβάλλοντας ανοιχτά τον ανορθολογικό της χαρακτήρα.


Από τη στιγμή που μια πρόληψη δεν μπορεί να εξηγηθεί λογικά, θα δικαιολογηθεί με βάση κάποια ανορθολογική πίστη σε μυστηριώδεις οντότητες, σατανικές δυνάμεις, μαγικές διαδράσεις κτλ. Και η πεποίθηση ότι με κάποιον μυστηριώδη τρόπο μια δύναμη επιδρά στα γεγονότα είναι καθαρή δεισιδαιμονία, από οπουδήποτε και αν προέρχονται. Ενα πρόσφατο παράδειγμα θα δείξει τι εννοώ.


Στις 26.9.2000 «Το Βήμα» ρώτησε ορισμένους συμπολίτες μας ποιος ευθύνεται για την άνοδο της τιμής του πετρελαίου. Πέντε στους έξι απάντησαν ανενδοίαστα «οι ΗΠΑ». Ακόμη και ο έκτος, που είπε ότι ευθύνονται οι χώρες του ΟΠΕΚ, οι οποίες πήραν την απόφαση να μειωθεί η παραγωγή και επομένως να ανεβεί η τιμή, πρόσθεσε ότι ευθύνονται και οι ΗΠΑ. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα ίδια υποστήριξαν και δύο κορυφαία στελέχη του ΠαΣοΚ και της ΝΔ σε ιδιωτική συζήτηση με τον γράφοντα.


Η «εξήγηση» που δίδεται για ένα τέτοιο γεγονός ­ όταν δεν θεωρείται ότι αυτή περιττεύει μπρος στο «πρόδηλο» και στο «αυτονόητο» ­ βασίζεται σε αόρατα αιτιακά νήματα που δένουν ένα φαινόμενο με κάποια μαγική, υπερφυσική και πανταχού παρούσα δύναμη. «Οι ΗΠΑ», ως ενιαίο κέντρο λήψης αποφάσεων, ως συλλογική προσωπικότητα με συγκεκριμένη βούληση και συγχρόνως ως υπερδύναμη με πλοκάμια που φθάνουν ως τα κέντρα αποφάσεων των εχθρών της (του Σαντάμ Χουσεΐν, μεταξύ άλλων), αποφασίζουν κυρίαρχα και βλαπτικά για τα συμφέροντα των καταναλωτών της Ευρώπης και του ανθρωπίνου γένους γενικότερα. Η νοητική αυτή διαδικασία ­ η οποία συνδέεται άμεσα με την παραγωγή και διάδοση «θεωριών συνωμοσίας» πάσης φύσεως ­ αδυνατεί να συλλάβει ότι πολλά γεγονότα είναι ασχεδίαστα αποτελέσματα των ανθρώπινων πράξεων, ότι προκύπτουν από απρόσωπες διεργασίες και ότι δεν υπάρχει κάποια σατανική ή μυστηριώδης δύναμη που τα προκαλεί.


Ο Μαρξ ήταν ένας από τους πρώτους διανοητές που κατάλαβαν αυτή την αλήθεια και προσπάθησε να εξηγήσει τους μηχανισμούς και τη δυναμική του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, χωρίς δαιμονοκρατούμενες προκαταλήψεις και εξηγώντας την απρόσωπη διαδικασία της εξέλιξής του, χωρίς καταφυγή σε ενδόμυχες προθέσεις ή σχέδια.


Ο τρόπος όμως με τον οποίο λειτουργεί σήμερα ο μαρξισμός τον έχει καταστήσει «προκατάληψη και δεισιδαιμονία», όπως έγραφε ο Antonio Gramsci. Ο μαρξισμός σήμερα επιβιώνει ως αντικείμενο «χαλαρής» πίστης διαφόρων διανοουμένων σε ορισμένες χώρες του Τρίτου Κόσμου και λειτουργεί ως έκφραση λαϊκών δεισιδαιμονιών, όταν οι οπαδοί του θεωρούν ότι ο καπιταλισμός δρα ως ενιαία προσωπικότητα, έχει προθέσεις και εφαρμόζει μακρόπνοα σχέδια μέσα από τα όργανά του: τα «ντόπια και τα ξένα μονοπώλια», τις «πολυεθνικές», την «παγκοσμιοποίηση» και λοιπές σκοτεινές δυνάμεις. Υπό αυτήν τη μορφή, ο μαρξισμός δεν διαφέρει από άλλες δεισιδαίμονες δοξασίες που σχετίζονται με τον θρησκευτικό φανατισμό, τη μαγεία και άλλες μορφές ανορθολογισμού. Αυτή και άλλες μορφές δεισιδαιμονίας δεν μπορούν να υποχωρήσουν με τη λογική, εφόσον τα δεισιδαίμονα άτομα δεν διαθέτουν τα λογικά εργαλεία που θα τους επέτρεπαν να αντιληφθούν το παράλογο των πεποιθήσεών τους.


Αν αληθεύει η αφοριστική δήλωση του Βολταίρου το 1762, σύμφωνα με την οποία οι πραγματικοί δυνάστες των εθνών δεν είναι οι βασιλείς αλλά οι προλήψεις, η κυριαρχία τους θα πάρει τέλος μόνο εξελικτικά: με την οικονομική πρόοδο, τη σταθερή ανάπτυξη της έγκυρης γνώσης και την πρόοδο του νεωτερικού πολιτισμού και της ανοιχτής κοινωνίας, «παρ’ όλα αυτά».


* Ο κ. Δημήτρης Δημητράκος είναι καθηγητής της Πολιτικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.