Πολύτεκνη οικογένεια στην Ελλάδα «έπληξε» το εισαγόμενο από τη Δανία γονίδιο ΤΡ53

Ανάστατη είναι η ιατρική κοινότητα αλλά και εκατοντάδες οικογένειες μετά τον εντοπισμό τουλάχιστον 197 παιδιών σε όλη την Ευρώπη, εκ των οποίων 18 στην Ελλάδα, που γεννήθηκαν από τον ίδιο βιολογικό «πατέρα» μέσω μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και έχουν αυξημένες πιθανότητες να εκδηλώσουν κάποια μορφή καρκίνου.

Ορισμένα παιδιά έχουν ήδη νοσήσει και κάποια έχουν αποβιώσει. Ανάμεσά τους και ένα παιδί πολύτεκνης οικογένειας που ζει στην Ελλάδα. Το παιδί, σε ηλικία μικρότερη των δέκα ετών, εκδήλωσε τη νόσο πριν από περίπου πέντε χρόνια και λίγο μετά κατέληξε. Τα αδέλφια είναι επίσης φορείς του μεταλλαγμένου γονιδίου και το ένα ήδη νοσεί.

Οι ειδικοί επιστήμονες μιλούν για ένα ιδιαίτερο, γενετικά, φαινόμενο που εντάσσεται στον γενικότερο τρόπο με τον οποίο αντιγράφεται το DNA και περνά από τη μία γενιά στην επόμενη, ενώ δεν αποκλείουν την πιθανότητα να παρουσιαστεί και στο μέλλον αντίστοιχο πρόβλημα. Στην Ελλάδα, ωστόσο, δεν θεωρούν ότι υπάρχει κενό στην προστασία των ζευγαριών που προσφεύγουν σε μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.

Σύμφωνα με τα όσα έχουν γίνει μέχρι σήμερα γνωστά, ο «πατέρας» έδινε υλικό στην Ευρωπαϊκή Τράπεζα Σπέρματος (European Sperm Bank) της Κοπεγχάγης επί 17 συναπτά έτη. Ο «Δότης 7069» είναι Δανός ο οποίος ξεκίνησε αυτή την τακτική το 2005 ως φοιτητής. Μολονότι είχε υποβληθεί σε όλους τους απαιτούμενους ιατρικούς ελέγχους, εν τούτοις η υπεύθυνη για τη γένεση καρκίνων παθογόνος παραλλαγή (μετάλλαξη) αναφέρεται ότι ανιχνεύθηκε μόνο στο 20% των σπερματοζωαρίων του, ενώ ούτε ο ίδιος ούτε η οικογένειά του έχουν ιστορικό καρκίνου.

Το πρώτο «καμπανάκι» για τον εντοπισμό του μεταλλαγμένου γονιδίου, το οποίο μπορεί να προκαλέσει πλείστες μορφές καρκίνου, ήχησε στην Ελλάδα πριν από τέσσερα με πέντε χρόνια από τις ερευνητικές προσπάθειες στο Μεταφραστικό Εργαστήριο που λειτουργεί στο πλαίσιο της Πανεπιστημιακής Ογκολογικής Αιματολογικής Μονάδας της Α’ Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία».

Εκεί, οι επιστήμονες, με επικεφαλής τον καθηγητή Παιδιατρικής Αιματολογίας – Ογκολογίας Αντώνη Καττάμη, εντόπισαν ένα περιστατικό το οποίο τους προβλημάτισε. Προχώρησαν σε εξειδικευμένους ελέγχους τόσο στο παιδί που είχε νοσήσει από καρκίνο και έφερε το υπεύθυνο γονίδιο όσο και στα μέλη της υπόλοιπης οικογένειας και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το μεταλλαγμένο γονίδιο προήλθε από δότη σπέρματος. Διερευνώντας περαιτέρω το εύρημα και αφού συνομίλησαν με ευρωπαίους συναδέλφους τους, ενημερώθηκαν για επιπλέον περιστατικά με την ίδια μετάλλαξη και σε άλλες χώρες της Ευρώπης και κυρίως στο Βέλγιο.

Η γενετική αιτιολογία

«Δυστυχώς, είναι πια γνωστό ότι πολύ συχνά ο καρκίνος έχει γενετική αιτιολογία» λέει στο «Βήμα» ο κ. Καττάμης. «Η παραλλαγή του γονιδίου ΤΡ53 είναι από τις πιο επιθετικές. Ευθύνεται για την πρόκληση πολλών μορφών καρκίνου τόσο κατά την παιδική ηλικία όσο και στην ενήλικη ζωή και θεωρείται ότι οι φορείς θα εμφανίσουν κάποια νεοπλασία στη διάρκεια της ζωής τους. Γι’ αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό να υπάρχει σωστή ενημέρωση, όπως από τα Κέντρα Εμπειρογνωμοσύνης για Σπάνια Νοσήματα με Προδιάθεση για Καρκίνο – Ευρωπαϊκό Δίκτυο Αναφοράς GENTURIS, όπου γίνεται η αντίστοιχη συμβουλευτική και καθοδήγηση των φορέων για έγκαιρη διάγνωση νεοπλασιών σε πρώιμο στάδιο» συνεχίζει.

Σημειώνει ότι αν ο δανός δότης δεν είχε δώσει τόσο πολλές φορές σπέρμα, η επιστημονική κοινότητα πιθανότατα να μην είχε αντιληφθεί το πρόβλημα. Ακόμη, υπογραμμίζει τη σημασία δημιουργίας ειδικής διαδικασίας πανευρωπαϊκά για την έγκαιρη αναγνώριση παρόμοιων καταστάσεων και την άμεση λήψη ενεργειών αποκλεισμού δοτών.

«Σαν να αλλάζεις ένα γράμμα σε ολόκληρο βιβλίο»

«Η συγκεκριμένη γενετική παραλλαγή είναι σαν την αλλαγή ενός γράμματος σε ένα ολόκληρο βιβλίο» λέει χαρακτηριστικά ο αναπληρωτής καθηγητής Ιατρικής Γενετικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Περικλής Μακρυθανάσης αναφερόμενος στη σπανιότητα της περίπτωσης.

«Υπό κανονικές συνθήκες, κάθε σπερματοζωάριο έχει μία ιδιωτική παραλλαγή που επηρεάζει τα γονίδια. Στην περίπτωση αυτή, η παραλλαγή πιθανότατα εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα προγονικά κύτταρα που δημιουργούν τα σπερματοζωάρια, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ολόκληρη ομάδα σπερματοζωαρίων με την ίδια παραλλαγή. Συνέβησαν δηλαδή δύο σπάνια φαινόμενα: η δημιουργία μιας νέας εξαιρετικά βλαπτικής παραλλαγής και η παρουσία της σε σημαντικό ποσοστό σπερματοζωαρίων, που επιπλέον είναι εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να εντοπιστεί κατά τη διάρκεια των συνηθισμένων ελέγχων», εξηγεί ο καθηγητής, ο οποίος εκφράζει τη βεβαιότητα ότι θα ξανασυμβεί αντίστοιχο περιστατικό.

Θα επαναληφθεί το φαινόμενο

«Είμαι 100% σίγουρος δε ότι, παρά την εξαιρετική σπανιότητά του, το φαινόμενο θα επαναληφθεί στο ίδιο ή σε κάποιο από τα υπόλοιπα 20.000 γονίδια του ανθρώπινου γονιδιώματος. Το φαινόμενο αυτό συναρτάται με τον μηχανισμό και τον ρυθμό δημιουργίας νέων γενετικών παραλλαγών από γενιά σε γενιά σε επίπεδο ανθρώπινου είδους. Αυτό δεν μπορείς να το επηρεάσεις» σημειώνει ο κ. Μακρυθανάσης και προσθέτει: «Το πρόβλημα δεν δημιουργήθηκε από τη Γενετική και τους μηχανισμούς της που επηρεάζουν τη μεταφορά της γενετικής πληροφορίας με τον ίδιο τρόπο σε κάθε γονιμοποίηση, αλλά το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος άνδρας απέκτησε 197 βιολογικούς απογόνους».

Παρά ταύτα, εκφράζει την άποψη ότι το συμβάν αυτό δεν πρέπει να δαιμονοποιήσει τη δωρεά σπέρματος και ωαρίων, αλλά αναδεικνύει την ανάγκη σωστής εφαρμογής ή ενίσχυσης των κανόνων που διέπουν τη δωρεά σπέρματος και ωαρίων για υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

Οι ιατρικές εξετάσεις

Τη διαπίστωση ότι, παρότι οι κανόνες στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή έχουν γίνει πιο αυστηροί τα τελευταία χρόνια και οι ιατρικές εξετάσεις ενδελεχείς, δεν είναι δυνατός ο έλεγχος του συνόλου των γονιδίων και των παραλλαγών τους στο 100% κάνει ο καθηγητής Μαιευτικής – Γυναικολογίας και Αναπαραγωγικής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Χαράλαμπος Συριστατίδης.

«Σε όλη την Ευρώπη διενεργείται σειρά εξετάσεων σε όλους τους δότες που είναι συγκεκριμένη και στις περισσότερες περιπτώσεις κοινή.  Οι Μονάδες που ασχολούνται με δότες γεννητικού υλικού διενεργούν αυτές τις εξετάσεις οι οποίες εντοπίζουν τις πιο συχνές, ποσοστιαία, ασθένειες. Οπωσδήποτε δεν περιλαμβάνουν όλο το φάσμα των ασθενειών. Αυτό είναι πρακτικά αδύνατον, δεδομένων των χιλιάδων γονιδίων και των μεταλλάξεών τους. Σε πολλές δε περιπτώσεις, όπως σε αυτή που αναφέρεστε, η μετάλλαξη πιθανά (στο 20%) θα βρισκόταν από τον έλεγχο του σπέρματος, και όχι του αίματος, ενώ δεν είναι απίθανη να έχει δημιουργηθεί de novo, δηλαδή κατά τη διάρκεια της ζωής του ενήλικα δότη. Την εποχή μάλιστα, που ξεκίνησε ο εν λόγω δότης να δωρίζει σπέρμα, δηλαδή πριν από 15 – 20 χρόνια, είναι μάλλον απίθανο να υπήρχαν τα σημερινά κανονιστικά πλαίσια, τα οποία θα πρέπει να επεκταθούν και στον συνολικό αριθμό των οικογενειών που συνδέεται ο δότης», σχολιάζει. 

«Είναι δυνατόν να ξεφύγουν σπάνια νοσήματα»

Σύμφωνα με τον αναπληρωτή αντιπρόεδρο της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, καθηγητή Μαιευτικής και Γυναικολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Γεώργιο Πάντο, στην Ελλάδα εφαρμόζονται αυστηρές προδιαγραφές ασφαλείας για τη δωρεά γενετικού υλικού που περιλαμβάνει σπέρμα και ωάρια προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στην εξωσωματική γονιμοποίηση.

Αναφερόμενος στην περίπτωση του Δανού «δότη 7069» ο οποίος αν και υγιής έφερε σε μωσαϊκό πρότυπο παραλλαγή του γονιδίου TP53, τονίζει ότι αντίστοιχες εξετάσεις δεν περιλαμβάνονται τους υποχρεωτικούς ελέγχους. «Και αυτό είναι προφανές δεδομένου ότι ο άνθρωπος έχει περίπου 20.000 γονίδια που κωδικοποιούν πρωτεΐνες, χωρίς να συμπεριλάβουμε και τα μη κωδικοποιούντα γονίδια (tRNA, rRNA κτλ) που ανέρχονται σε χιλιάδες επίσης. Έτσι είναι δυνατόν να ξεφύγουν σπάνια νοσήματα», υπογραμμίζει.

Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο η οδηγία 2004/23/ΕΚ καθορίζει το πλαίσιο που διέπει την ασφάλεια για τα ανθρώπινα κύτταρα. Πρόσφατα το άρθρο 54 του κανονιστικού πλαισίου 2024/1938 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αντικατέστησε τις ντιρεκτίβες 2002/98/ΕΚ και 2004/23/ΕΚ, θέτοντας νέα υψηλότερα στάνταρτ για την ποιότητα και ασφάλεια των ιστών ανθρώπινης προέλευσης που συμπεριλαμβάνουν ωάρια και σπέρμα.

Ακολουθεί συνέντευξη του Γ. Πάντου 

Κύριε Πάντο, τηρούνται όλες οι προδιαγραφές ασφαλείας στην Ελλάδα και το εξωτερικό για τη δωρεά γενετικού υλικού;

Βεβαίως τηρούνται προδιαγραφές ασφαλείας για τη δωρεά γενετικού υλικού, που περιλαμβάνει σπέρμα και ωάρια, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στην εξωσωματική γονιμοποίηση. Αυτές περιλαμβάνουν ιατρικό, εργαστηριακό έλεγχο, ανώτατο όριο κυήσεων ανά δότη και δότρια, καταγραφή αυτών, ενημερωμένη συγκατάθεση τους και επιλογή του τρόπου δωρεάς (ανώνυμη ή επώνυμη).

Ποιες εξετάσεις διενεργούνται;

Συγκεκριμένα διενεργείται έλεγχος για νοσήματα όπως HIV (σ.σ. ο ιός ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας που προκαλεί AIDS), ηπατίτιδα B, C, σύφιλη, σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Γίνεται γενετικός έλεγχος, καθώς και ψυχολογική αξιολόγηση και λήψη του οικογενειακού ιστορικού των δοτών και δοτριών.

Στην Ελλάδα τα θέματα δωρεάς γαμετών ρυθμίζονται με τους νόμους 3089/ 2002 και 3305/2005, ενώ εκδίδονται και πρόσθετες διατάξεις αναφορικά με τα όρια χρήσης και την υποχρέωση καταγραφής τους σε βάσεις δεδομένων της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΕΑΙΥΑ).

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η οδηγία 2004/23/ΕΚ καθορίζει το πλαίσιο που διέπει την ασφάλεια για τα ανθρώπινα κύτταρα. Πρόσφατα το άρθρο 54 του κανονιστικού πλαισίου 2024/1938 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αντικατέστησε τις ντιρεκτίβες 2002/98/ΕΚ και 2004/23/ΕΚ, θέτοντας νέα υψηλότερα στάνταρτ για την ποιότητα και την ασφάλεια των ιστών ανθρώπινης προέλευσης (Substances of Human Origin-SoHO) που συμπεριλαμβάνει βεβαίως ωάρια και σπέρμα. Τα κράτη-μέλη εκδίδουν εφαρμοστικούς νόμους.

Μέχρι πόσες φορές μπορεί να δώσει ο ίδιος δότης γεννητικό υλικό;

Στην Ελλάδα το νομικό πλαίσιο, που καθορίζεται από τους νόμους 3089/2002 και 3305/2005, ορίζει τον αριθμό των παιδιών ανά οικογένεια που μπορεί να προκύψουν από δωρεά ωαρίων ή σπέρματος. Έτσι λοιπόν τίθεται ένα ανώτατο όριο δέκα οικογενειών να γεννηθούν από ένα δότη σπέρματος ή ωαρίων και η φιλοσοφία είναι στην μείωση του κινδύνου αιμομιξίας. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει συγκεκριμένο νομικό όριο στον αριθμό των δειγμάτων σπέρματος που μπορεί να δώσει ένας δότης και το ίδιο ισχύει και στη δωρεά των ωαρίων αν και είναι λογικό στη δεύτερη περίπτωση να υπάρχει ένας ανώτατος αριθμός ωοληψιών στην οποία θα πρέπει να υποβληθεί μία δότρια για να δώσει ωάρια.

Σε άλλες χώρες τόσο ο αριθμός παιδιών ανά οικογένεια όσο και στο συνολικό αριθμό οικογενειών που μπορούν να γεννηθούν παιδιά από ένα δότη, διαφέρουν. Για παράδειγμα, στη Δυτική Αυστραλία είναι πέντε οικογένειες, στη Νότια Αυστραλία είναι 10 οικογένειες, στο Βέλγιο έξι οικογένειες, στη Δανία 12 παιδιά και στη Γερμανία 15 παιδιά. Όλα αυτά καθορίζονται από ρυθμιστικούς φορείς.

Διενεργούνται όλοι οι απαιτούμενοι έλεγχοι; Με άλλα λόγια υπάρχουν νοσήματα που μπορεί να μην εντοπιστούν;

Στην Ελλάδα είναι υποχρεωτικοί οι έλεγχοι που καθορίζονται από τον νόμο 3305/2005. Οι δε εξετάσεις για σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα επαναλαμβάνονται ανά εξάμηνο και εποπτεύονται από την Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, η οποία αποτελεί το ρυθμιστικό όργανο που διέπει τη λειτουργία των Μονάδων Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής. Η ΕΑΙΥΑ αποτελεί ως γνωστόν ανεξάρτητη Αρχή που υπάγεται στο υπουργείο Υγείας και είναι ουσιαστικά εποπτικός, επιστημονικός και ρυθμιστικός φορέας, ενώ εισηγείται στο αρμόδιο υπουργείο προτάσεις που αφορούν την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και τροποποιήσεις στη σχετική νομοθεσία.

Στη περίπτωση του Δανού «δότη 7069» ο οποίος παρ’ ότι υγιής έφερε σε μωσαϊκό πρότυπο παραλλαγή του γονιδίου TP53, αντίστοιχες εξετάσεις δεν περιλαμβάνονται τους υποχρεωτικούς ελέγχους. Και αυτό είναι προφανές δεδομένου ότι ο άνθρωπος έχει περίπου 20.000 γονίδια που κωδικοποιούν πρωτεΐνες, χωρίς να συμπεριλάβουμε και τα μη κωδικοποιούντα γονίδια (tRNA, rRNA κτλ.) που επίσης ανέρχονται σε χιλιάδες.

Έτσι, είναι δυνατόν να ξεφύγουν σπάνια νοσήματα.

Στην περίπτωση του συμβάντος των παιδιών που έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα από το γενετικό υλικό του Δανού «δότη 7069» που φέρει τη σπάνια γενετική μετάλλαξη η οποία προκάλεσε βλάβη στο γονίδιο TP53, η ΕΑΙΥΑ εξέδωσε σχετική ανακοίνωση για την οριστική απαγόρευση διάθεσης του σπέρματος του συγκεκριμένου δότη στο μέλλον, τη σύσταση για στοχευμένο μοριακό έλεγχο στα παιδιά που έχουν γεννηθεί από τον συγκεκριμένο δότη και ενημέρωση των Μονάδων Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής.

Στις άλλες χώρες οι απαιτούμενες εξετάσεις για τους δότες και τις δότριες μπορεί να διαφέρουν, αλλά υπάρχουν συστάσεις από τους αντίστοιχους φορείς και κατευθυντήριες γραμμές από επιστημονικούς φορείς όπως HFEA, ASRM, ESHRE κτλ.

Ωστόσο, στο πρόσφατο παρελθόν δεν υπήρχαν τα ισχύοντα κανονιστικά πλαίσια. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο χώρος λειτουργούσε με μεγαλύτερη αναρχία. Πότε άλλαξε αυτή η εικόνα;

Κοιτάξτε, για τον ακριβή έλεγχο δοτών και δοτριών είναι απαραίτητη η λεπτομερής καταγραφή τους από την ΕΑΙΥΑ, ώστε να υπάρχουν πλήρη στοιχεία και ακριβής αριθμός γεννήσεων παιδιών από τον συγκεκριμένο δότη ή δότρια.

Το ηλεκτρονικό μητρώο δοτών-δοτριών γεννητικού υλικού από την Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, το οποίο δημιουργήθηκε από το Εποπτικό Συμβούλιό της, τέθηκε σε λειτουργία το 2022 και αφορά την κωδικοποιημένη καταχώρηση των δοτών και δοτριών γεννητικού υλικού καθώς και τη διακίνησή του στην Ελλάδα. Όλες οι Μονάδες Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής και οι Τράπεζες Κρυοσυντήρησης είναι υποχρεωμένες να καταθέτουν στοιχεία για τους δότες και τις δότριες στο μητρώο της Αρχής. Έτσι η ΕΑΙΥΑ διασφαλίζει ότι όλοι οι δότες υποβάλλονται στους υποχρεωτικούς ελέγχους, ελέγχεται απόλυτα ο αριθμός των επιτρεπόμενων γεννήσεων ανά δότρια, αποτρέπει την παράλληλη δωρεά γεννητικού υλικού σε πολλές μονάδες και επιτρέπει την ιχνηλασιμότητα διασφαλίζοντας έτσι ασφάλεια και ποιότητα στην παροχή ιατρικών υπηρεσιών στα υπογόνιμα ζευγάρια, διαφάνεια στις μεθόδους εξωσωματικής γονιμοποίησης και ποιοτικό έλεγχο των μονάδων, κατατάσσοντας τη χώρα μας πρωτοπόρο σε αυτόν τον τομέα.