Με έργα των αρχιτεκτόνων Τάσου Μπίρη και Σοφίας Τσιράκη, Νίκου Πατσαβού, Κωνσταντίνου Πετράκου, React Architects, Point Supreme (στην πλειονότητα εξοχικές κατοικίες) και με οργανωτική ευθύνη του ΣΑΔΑΣ – Πανελλήνιας Eνωσης Αρχιτεκτόνων, ολοκληρώθηκε η επιλογή των πέντε έργων που θα εκπροσωπήσουν τη χώρα μας στα Ευρωπαϊκά Βραβεία Αρχιτεκτονικής Μις Βαν ντερ Ρόε 2026. Ανάμεσα στα 27 έργα που κατατέθηκαν έχουν επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον η πειραματική Κατοικία με Αυλή στη Νέα Σκιώνη Χαλκιδικής του γραφείου Φατούρα ή ο Ξενώνας Φιλοξενίας στο Λεβίδι Αρκαδίας του Τσαμπίκου Πετρά. Τα προτεινόμενα έργα από ελληνικής πλευράς τελικά ανήλθαν στα 14 μετά και τις προτάσεις των ανεξάρτητων ειδικών (σύμφωνα με τον κανονισμό των βραβείων), με κτίρια επίσης ιδιωτικά και μεικτής χρήσης.
Στην πληθώρα των διεθνών και τοπικών αρχιτεκτονικών βραβείων που μας κατακλύζουν τις τελευταίες δεκαετίες, τα διετή Βραβεία Μις της Βαρκελώνης, με τη συνεργασία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, έχουν ιδιαίτερη σημασία. Θεσμοθετήθηκαν το 1987, μετά την εντυπωσιακή διεθνή αποδοχή της ανακατασκευής εκεί του εκθεσιακού Περιπτέρου (1929) του Μις Βαν ντερ Ρόε από το ομώνυμο ίδρυμα που είχε ιδρυθεί το 1983 ακριβώς για αυτόν τον σκοπό. Τα βραβεία έχουν δώσει ανέκαθεν έμφαση στη δημόσια αρχιτεκτονική με κοινωνικό προσανατολισμό. Ενδεικτικές είναι οι βραβεύσεις του κτιρίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας (1996, Ντομινίκ Περό), της Οπερας του Οσλο (2009, Σνοχέτα), του Νέου Μουσείου του Βερολίνου (2011, Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ), της Αίθουσας της Φιλαρμονικής του Στετίνου (2015, Μπαρότσι-Βέιγκα) ή της διάσωσης-αποκατάστασης τριών ψηλών κτιρίων στο Μπορντό και μετατροπής τους σε μονάδες 530 κατοικιών (2019, Λακατόν & Βασάλ). Τα έργα αυτά δεν είναι ποτέ απευθείας αναθέσεις αλλά αποτέλεσμα αρχιτεκτονικών διαγωνισμών.
Τα Βραβεία Μις, ως «ευρωπαϊκά Πρίτσκερ», επιδιώκουν να εκφράσουν μια πλουραλιστική αντίληψη για την «αρχιτεκτονική ως τέχνη» με υψηλής ποιότητας αισθητικά, τεχνολογικά και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά και να αποτελέσουν έκφραση μιας συνεκτικής ιδέας της ευρωπαϊκής κοινωνίας μέσα από την αρχιτεκτονική. Στα τελευταία βραβεία του 2024, με 321 συμμετοχές, αυξήθηκαν και οι προτάσεις αποκατάστασης – επανάχρησης παλαιότερων αρχιτεκτονημάτων ή έργων με μειωμένο περιβαλλοντικό αποτύπωμα· ευρύτερα, οι προτάσεις διαχείρισης του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος των ευρωπαϊκών πόλεων. Οι εξοχικές κατοικίες ήταν, αντίθετα, ελάχιστες. Ας σημειωθεί ότι ποτέ στην ιστορία του το βραβείο δεν έχει δοθεί σε ιδιωτική ή εξοχική κατοικία.
Πώς είναι δυνατόν με αυτούς τους όρους η ελληνική αρχιτεκτονική της εποχής μας να αναμετρηθεί με την αντίστοιχη ευρωπαϊκή; Τα χαρακτηριστικά τής, κατά τα άλλα οργιώδους σήμερα, εντόπιας οικοδομικής δραστηριότητας είναι μήπως πιστός καθρέφτης της – ιδιωτικής – ελληνικής κοινωνίας (και οικονομίας); Μάλλον ναι, αν κρίνει κανείς από τη μικροκλίμακα των ιδιωτικών αναθέσεων που υλοποιούνται στη χώρα μας και την ηχηρή απουσία δημόσιας αρχιτεκτονικής ή σχεδιαστικής φροντίδας για τον δημόσιο χώρο.
Υπάρχει όμως και ένα άλλο θέμα: όσο στη διάρκεια του 20ού αιώνα στο κέντρο του προβληματισμού βρισκόταν το ζήτημα της ταυτότητας με αντίστοιχη ιδεολογική και πολιτισμική φόρτιση (παράδοση / τοπικισμός / «ελληνικότητα»), η δική μας αρχιτεκτονική διεκδικούσε και εξασφάλιζε αναγνωρίσιμο χαρακτήρα και αξιόλογο έξωθεν έπαινο. Το τέλος της περιφερειακής ιδιαιτερότητας και της απώλειας των σημείων αναφοράς έχει μάλλον δημιουργήσει ένα «κενό αέρος» για την ελληνική αρχιτεκτονική.
Στον ομοιότροπο πλουραλισμό της παγκοσμιοποίησης το παιχνίδι είναι αλλιώς: κτίρια μεγάλης κλίμακας, αστικός σχεδιασμός, δημόσια αρχιτεκτονική ευρείας τυπολογικής και θεματικής ποικιλίας, ευφάνταστοι μορφοπλαστικοί πειραματισμοί που υποστηρίζονται από μια καινοτόμα βιομηχανία των υλικών και από εξελιγμένες τεχνολογίες της κατασκευής, μαζί βέβαια με μεγαλύτερη κοινωνική αντίληψη της σημασίας της αρχιτεκτονικής και θεσμικές διαδικασίες που ευνοούν την ανάπτυξή της. Ακόμη και η ανασχεδιασμένη κεντρική πλατεία Σκάντερμπεγκ των Τιράνων περιλήφθηκε πρόσφατα στην πεντάδα για το βραβείο.
*Ο κ. Ανδρέας Γιακουμακάτος είναι ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, μέλος της Accademia delle Arti del Disegno της Φλωρεντίας.
