Ο αναπληρωτής διευθυντής στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών και λέκτορας Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ Νικόλας Πρεβελάκης μπορεί να έχει περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του στο εξωτερικό, αλλά γυρίζει πάντα στην Ελλάδα. Κοντά μας βρίσκεται κάθε χρόνο και βρέθηκε για τη συζήτησή μας από τα «έδρανα» του Θερινού Προγράμματος για μαθητές Λυκείου που λειτουργεί επί δεκαετίες από το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ στο Ναύπλιο.
Ποια είναι η ακαδημαϊκή σας διαδρομή ως σήμερα;
«Γεννήθηκα στην Αθήνα και μεγάλωσα στο Παρίσι από την ηλικία των 8 ετών. Το γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη φιλοσοφία, ιδιαίτερα στα τελευταία σχολικά έτη. Σπούδασα Φιλοσοφία στη Σορβόννη και Κοινωνικές Επιστήμες στο Boston University, όπου εκπόνησα και τη διδακτορική μου διατριβή με αντικείμενο τη σχέση μεταξύ έθνους και θρησκείας. Σήμερα διδάσκω στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, στο Τμήμα Κοινωνικών Σπουδών – ένα τετραετές, διεπιστημονικό προπτυχιακό πρόγραμμα.
Η φιλοσοφία του βασίζεται στην ιδέα ότι για να κατανοήσουμε τις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου, χρειαζόμαστε εργαλεία από πολλαπλά γνωστικά πεδία: από την ανθρωπολογία και τα οικονομικά, έως την πολιτική επιστήμη, την κοινωνιολογία και τη φιλοσοφία.
Ο στόχος είναι να αποκτήσει κανείς μια βαθύτερη κατανόηση όχι μόνο των κοινωνικών φαινομένων, αλλά και των εννοιών και αξιών που τα διαμορφώνουν. Από το 2017, διδάσκω μαθήματα Πολιτικής Φιλοσοφίας, Κοινωνικής Θεωρίας και Κοινωνιολογίας. Τέλος, ως μέλος του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ, παραμένω συνδεδεμένος με την Ελλάδα, ιδιαίτερα μέσα από το Θερινό Πρόγραμμα για μαθητές Λυκείου του Χάρβαρντ στο Ναύπλιο».
Το θερινό πρόγραμμα του Χάρβαρντ είναι γνωστό σε όλη τη μαθητική κοινότητα, τουλάχιστον της Αργολίδας. Εσείς πόσους έλληνες μαθητές έχετε ως τώρα δεχθεί στο πρόγραμμά σας και τι κοινό έχουν αυτοί οι μαθητές που τους έχουν κάνει να ξεχωρίζουν ως υποψήφιοι και να γίνουν δεκτοί στο πρόγραμμα;
«Τα πρώτα χρόνια του προγράμματος είχαμε μικρό αριθμό συμμετοχών. Ξεκινήσαμε με 10 μαθητές, έπειτα 12, 15… και σταδιακά φτάσαμε στους 24 φέτος – ήδη στη 14η χρονιά λειτουργίας. Το πρώτο στοιχείο που έχουν κοινό τα παιδιά αυτά είναι πως επιλέγουν να κάνουν αίτηση.
Πρόκειται για μαθητές που έχουν το ενδιαφέρον και την εσωτερική κινητοποίηση να αφιερώσουν το καλοκαίρι τους σε μια εμπειρία μάθησης και διαλόγου. Από αυτή την ομάδα, που είναι ήδη ιδιαίτερα αξιόλογη, επιλέγουμε τελικά εκείνους που συνδυάζουν ορισμένα χαρακτηριστικά. Συνήθως, είναι μαθητές με σοβαρή ακαδημαϊκή στάση – όχι απαραίτητα οι καλύτεροι μαθητές της τάξης, αλλά νέοι άνθρωποι με σταθερή προσπάθεια και υπευθυνότητα.
Πολύ σημαντική είναι και η καλή γνώση της αγγλικής γλώσσας, που τους επιτρέπει να συμμετέχουν ισότιμα στις συζητήσεις του προγράμματος. Αλλά πέρα από αυτά, αυτό που κάνει τα παιδιά να ξεχωρίζουν είναι η πνευματική τους περιέργεια – είτε για ζητήματα της επικαιρότητας είτε για βαθύτερα φιλοσοφικά και κοινωνικά ερωτήματα. Πολλά από αυτά έχουν συνηθίσει να θέτουν ερωτήσεις που δεν συζητιούνται πάντα στις σχολικές αίθουσες. Μας έχουν πει συχνά: “Στο σχολείο ένιωθα λίγο μόνος με τις απορίες μου. Εδώ νιώθω ότι βρήκα ανθρώπους που σκέφτονται όπως εγώ”».
Πιστεύετε ότι οι έλληνες έφηβοι βιώνουν τη φιλοσοφία διαφορετικά από τους αμερικανούς συνομηλίκους τους;
«Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση και ειλικρινά δεν είμαι βέβαιος ότι γνωρίζω αρκετά καλά τους αμερικανούς εφήβους ώστε να διατυπώσω συγκρίσεις με σιγουριά. Επιπλέον, στις Ηνωμένες Πολιτείες η Φιλοσοφία δεν αποτελεί πάντα οργανικό κομμάτι της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης· συχνά διδάσκεται για πρώτη φορά στο πανεπιστήμιο. Στη δική μου εμπειρία, μια πιο ουσιαστική σύγκριση μπορεί να γίνει με τη Γαλλία, όπου φοίτησα στο Λύκειο.
Εκεί η Φιλοσοφία κατέχει κεντρική θέση στη Β’ και Γ’ Λυκείου, κάτι που διαμορφώνει ήδη από νωρίς μια βαθύτερη εξοικείωση των μαθητών με το αντικείμενο – ως μέσο στοχασμού και όχι απλώς ως ακαδημαϊκό πεδίο. Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, ειδικά με την ένταξη του μαθήματος της Φιλοσοφίας στη Β’ Λυκείου, οι μαθητές που συμμετέχουν στο πρόγραμμά μας εμφανίζονται πιο προετοιμασμένοι, με μεγαλύτερη οικειότητα απέναντι σε φιλοσοφικά ερωτήματα και κυρίως με περισσότερο ενθουσιασμό και διάθεση να μπουν σε βαθύτερες συζητήσεις».
Στην Ελλάδα υπάρχει η τάση να επιλέγουν οι μαθητές τις θετικές επιστήμες. Ισχύει αυτό και στις ΗΠΑ; Τι πρόκειται να συμβεί κατά τη γνώμη σας; Θα εγκαταλείψουμε σταδιακά τις ανθρωπιστικές επιστήμες;
«Ναι, είναι γεγονός ότι όλο και περισσότεροι μαθητές – στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες, όπως οι ΗΠΑ και πολλές ευρωπαϊκές – στρέφονται προς τις θετικές και τεχνολογικές επιστήμες. Πρόκειται για μια διεθνή τάση, που συνδέεται με την επιθυμία για επαγγελματική ασφάλεια, άμεση εφαρμογή των γνώσεων και καλές προοπτικές στην αγορά εργασίας. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι οι ανθρωπιστικές επιστήμες εγκαταλείπονται.
Αντίθετα, σε ορισμένα πεδία βλέπουμε ανανέωση και άνθηση: η Βιοηθική, η Φιλοσοφία της Τεχνολογίας, η Τεχνοηθική ανταποκρίνονται στα νέα και πολύπλοκα ερωτήματα που δημιουργούν οι τεχνολογικές εξελίξεις. Εχουμε επομένως προσαρμογή, μετασχηματισμό. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες συνδυάζονται όλο και περισσότερο με άλλους κλάδους και προσφέρουν ουσιαστικά εργαλεία κατανόησης.
Ακόμη και φοιτητές τεχνολογικών σχολών παρακολουθούν μαθήματα Φιλοσοφίας ή Κοινωνικής Θεωρίας, γιατί συνειδητοποιούν ότι χωρίς αυτά δεν μπορεί κανείς να εκτιμήσει πλήρως τις συνέπειες της τεχνολογίας. Αξίζει επίσης να θυμόμαστε ότι ο κόσμος της εργασίας αλλάζει γρήγορα. Πολλά επαγγέλματα που σήμερα θεωρούνται σταθερά, αυτοματοποιούνται ή μετασχηματίζονται. Και σε έναν τέτοιο κόσμο, οι δεξιότητες που καλλιεργούν οι ανθρωπιστικές επιστήμες, όπως η κριτική σκέψη, η κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, η ικανότητα να σκεφτόμαστε σε βάθος και να επικοινωνούμε με σαφήνεια, γίνονται όλο και πιο πολύτιμες».
Εχετε δημοσιεύσει άρθρα που πραγματεύονται την αντίληψη του εαυτού στον ανατολικό χριστιανισμό. Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια για αυτό;
«Ναι, ήταν μέρος μιας έρευνας για την ιστορία της αντίληψης του εαυτού μας – δηλαδή πώς ο τρόπος με τον οποίο καταλαβαίνουμε την ανθρώπινη φύση αλλάζει ανάλογα με τις ιστορικές συγκυρίες. Ποιος ήταν ο ρόλος του χριστιανισμού σε αυτή την εξέλιξη; Και ποια η συμβολή του καθολικισμού, του προτεσταντισμού, του ανατολικού χριστιανισμού; Είναι κάποιες παραδόσεις πιο ατομοκεντρικές από άλλες; Αυτό που με ενδιέφερε, όμως, δεν ήταν μόνο η ιστορική διάσταση. Η ιστορική ανάλυση, ακριβώς επειδή φωτίζει διαφορετικούς τρόπους κατανόησης του εαυτού, έχει σαφές σύγχρονο ενδιαφέρον.
Αν αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως αυτόνομο και απομονωμένο άτομο, τότε και την κοινωνία τη φανταζόμαστε ως ένα άθροισμα από μονάδες που απλώς συντονίζονται μεταξύ τους. Αντίθετα, αν δούμε τον εαυτό μας ως κόμβο σε ένα δίκτυο σχέσεων, τότε και η κοινωνία αποκτά άλλη μορφή: γίνεται το ίδιο το πλέγμα που διαμορφώνει τα άτομα. Αυτή η διάκριση επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε την πολιτική, την ηθική, ακόμη και την ταυτότητά μας ως μέλη μιας κοινότητας. Για μένα, ήταν ένας τρόπος να κατανοήσω βαθύτερα τις ρίζες του ατομοκεντρισμού και να αναρωτηθώ κατά πόσο αυτός είναι ιστορικά και πολιτισμικά διαμορφωμένος».
Εχετε επίσης δημοσιεύσει άρθρα σχετικά με τον εθνικισμό. Μπορείτε να μας δώσετε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα εθνικισμού στη σημερινή εποχή και πώς αυτό επηρεάζει την εξέλιξη μιας κοινωνίας ή ενός λαού;
«Αντίθετα με την καθομιλουμένη, όταν μιλάμε για εθνικισμό στις κοινωνικές επιστήμες, δεν εννοούμε την προτίμηση κάποιου προς τη χώρα του ή μια ανταγωνιστική στάση απέναντι σε άλλες. Εννοούμε μια κυρίαρχη κοσμοθεωρία των τελευταίων αιώνων: την ιδέα ότι ο κόσμος αποτελείται από έθνη, και ότι κάθε έθνος “οφείλει” να έχει το δικό του κράτος. Αυτή η θεμελιώδης αντίληψη διαμόρφωσε τον σύγχρονο κόσμο και εξακολουθεί να επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο καταλαβαίνουμε την ταυτότητά μας.
Το ερώτημα που μας απασχολεί – ιστορικά και θεωρητικά – είναι πώς γεννήθηκε αυτή η ιδέα, ποια λειτουργία επιτελεί και πόσο ισχυρή παραμένει σήμερα. Παρόλο που ζούμε σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης, με διαρκώς ενισχυμένες τεχνολογικές και οικονομικές αλληλεξαρτήσεις, η σημασία των εθνικών ταυτοτήτων σε πολλές περιπτώσεις ενισχύεται. Επανεμφανίζεται μάλιστα εκεί που δεν το περιμένει κανείς και μάλιστα με ένταση. Αυτό δείχνει πόσο βαθιά ριζωμένο παραμένει το εθνικό αίσθημα στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τη θέση τους στον κόσμο».
Εχει σήμερα, στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, κάτι χρήσιμο να δώσει η φιλοσοφία στους εφήβους;
«Δεν είμαι βέβαιος ότι η φιλοσοφία έχει νόημα να χαρακτηριστεί “χρήσιμη” με τη στενή, εργαλειακή έννοια του όρου. Η φιλοσοφία γεννιέται από αυθόρμητα ερωτήματα – αυτά που συχνά διατυπώνουν τα ίδια τα παιδιά: για το δίκαιο και το άδικο, για τη ζωή και τον θάνατο, για την ευθύνη και την ελευθερία. Ισως τα ξεχάσουμε για λίγο μεγαλώνοντας, αλλά επιστρέφουν σε κρίσιμες στιγμές της ζωής.
Δεν νομίζω ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αντικαταστήσει τη διαδικασία της φιλοσοφίας, εκτός αν κάποτε φτάσει να δίνει πειστικές απαντήσεις στα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα – κάτι που φαίνεται εξαιρετικά απίθανο. Αξίζει εδώ μια διάκριση. Η φιλοσοφία όμως, όπως και κάθε δημιουργική δραστηριότητα, δεν είναι μόνο το προϊόν αλλά κυρίως μια διαδικασία. Το ότι μπορείς να αγοράσεις έναν πίνακα δεν σημαίνει ότι δεν αξίζει να ζωγραφίζεις· το ότι υπάρχουν αυτοκίνητα δεν σημαίνει ότι σταματάμε να τρέχουμε.
Παρομοίως, το ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να γράψει ή να ερμηνεύσει ένα κείμενο δεν σημαίνει ότι θα σταματήσουμε να γράφουμε ή να ερμηνεύουμε. Η φιλοσοφία δεν είναι τόσο μια απάντηση όσο μια αναζήτηση, μια διαδικασία και ένας τρόπος ζωής».
Και μια τελευταία ερώτηση. Θα θέλαμε να μας πείτε τι σχεδιάζει το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Ναυπλίου για το μέλλον.
«Το πρώτο πράγμα που έχουμε πάντα στο μυαλό μας είναι το πώς μπορούμε να δώσουμε την ευκαιρία σε ακόμη περισσότερους μαθητές να ζήσουν αυτή την εμπειρία. Αν μας δοθεί η δυνατότητα, θα θέλαμε να το επεκτείνουμε ακόμη περισσότερο.
Παράλληλα, προσπαθούμε κάθε χρόνο να ανανεώνουμε τόσο το περιεχόμενο όσο και τη μορφή του προγράμματος. Ενσωματώνουμε νέες παιδαγωγικές προσεγγίσεις, φέρνουμε μέσα την τέχνη, και οργανώνουμε δραστηριότητες που μας μεταφέρουν έξω από την αίθουσα – στο τοπίο, στην πόλη, στη ζωή. Πέρα όμως από το θερινό πρόγραμμα, μας απασχολεί πώς μπορούμε να αναπτύξουμε και άλλες μορφές φιλοσοφικής και στοχαστικής εκπαίδευσης, είτε στο Ναύπλιο είτε και αλλού.
Πρόσφατα, για παράδειγμα, οργανώσαμε ένα συνέδριο για την τεχνητή νοημοσύνη και την προστασία των παιδιών – στο πλαίσιο του Lyceum Project 1, σε συνεργασία με τον Δημόκριτο και το World Human Forum 2. Η ευρύτερη φιλοδοξία μας είναι να δημιουργήσουμε έναν χώρο ανοιχτό, όχι μόνο για μαθητές, αλλά και για ευρύτερες ομάδες της κοινωνίας, όπου η φιλοσοφία και η σκέψη μπορούν να συναντήσουν την καθημερινή ζωή, ως διάλογος, ως εμπειρία, και ως κοινή αναζήτηση».
Από όλους τους φιλοσόφους που έχετε μελετήσει, τίνος οι ιδέες σάς επηρέασαν περισσότερο και αν μπορούσατε να προσκαλέσετε έναν αρχαίο ή σύγχρονο φιλόσοφο στο πρόγραμμα του Ναυπλίου για να διδάξει μαζί σας, ποιον θα διαλέγατε και τι μάθημα θα του αναθέτατε;
«Συνήθως ξεκινάμε με τον Πλάτωνα. Οπως έλεγε ο φιλόσοφος Αλφρεντ Γουάιτχεντ, ολόκληρη η δυτική φιλοσοφία δεν είναι παρά μια σειρά από υποσημειώσεις στον Πλάτωνα. Kαι πράγματι, πολλά από τα μεγάλα ερωτήματα τα οφείλουμε σε εκείνον.
Αν μπορούσαμε να προσκαλέσουμε έναν φιλόσοφο στο Ναύπλιο, νομίζω πως θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να καλέσουμε τον Σωκράτη. Oχι για να μας διδάξει κάποιο ολοκληρωμένο σύστημα ιδεών, αλλά για τη μέθοδό του: να ρωτά, να αμφισβητεί, να καλλιεργεί τη σκέψη χωρίς να προσφέρει εύκολες απαντήσεις. Αυτή η ανοιχτή, ερευνητική στάση – που διατρέχει τους Πλατωνικούς διαλόγους – είναι και η δική μας αφετηρία στα μαθήματα: η αναζήτηση ξεκινά πάντα με ερωτήσεις.
Αν έπρεπε να επιλέξω έναν δεύτερο φιλόσοφο, θα επέλεγα τον Καντ, διότι έθεσε με ακρίβεια ένα κρίσιμο ερώτημα: τι σημαίνει να είσαι ελεύθερος μέσα σε έναν κόσμο που, σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους, μοιάζει να είναι πλήρως αιτιοκρατικός; Αν όλα είναι προβλέψιμα, υπάρχει ακόμη χώρος για την ελευθερία; Αυτό το ερώτημα γίνεται σήμερα ιδιαίτερα επίκαιρο, καθώς οι αλγόριθμοι και τα big data καταφέρνουν όλο και περισσότερο να προβλέπουν τη συμπεριφορά μας με εντυπωσιακή ακρίβεια.
Στο πλαίσιο αυτό, τι απομένει από την ελευθερία μας; Iσως, λοιπόν, με τον Καντ θα οργανώναμε ένα μάθημα με θέμα την ελευθερία στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης – ένα ερώτημα που παραμένει ανοιχτό και βαθιά φιλοσοφικό».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο ένθετο «Το Βήμα της Άργους» του 2ου Γενικού Λυκείου Άργους που κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» στις 28 Σεπτεμβρίου 2025.
