H Mαρία Δεληβοριά, που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας, υπήρξε σε όλη της τη ζωή άνθρωπος χαμηλών τόνων. Αυτό ούτε στιγμή δεν επηρέασε την ερευνητική της τόλμη και τις σπάνιες συνθετικές ικανότητές της ως μελετήτριας ολκής. Ιχνηλάτησε ένα τεράστιο, πολυσχιδές πεδίο και με ιδιοφυώς τεκμηριωμένα συμπεράσματα συνέδεσε τη μελέτη της Ιστορίας με την τέχνη της ποίησης. Το συγγραφικό της έργο διαμόρφωσε στον ελληνικό χώρο μια καινούργια θεώρηση και των δύο πεδίων επιστήμης και τέχνης που θα χαρακτήριζα πρωτοποριακή. Η μεγαλύτερη παρακαταθήκη της στα γράμματα και τις τέχνες είναι η έκδοση του τόμου Ο Αγώνας του ’21 και η υπονόμευσή του – Οι σύγχρονες μαρτυρίες και η κρίση του Σολωμού (εκδόσεις Αγρα, 2016).
Ο απελευθερωτικός αγώνας του 1821 επηρέασε μεγάλο μέρος του ποιητικού και πεζογραφικού έργου του Διονύσιου Σολωμού. Η Μαρία Δεληβοριά ασχολήθηκε σε βάθος με τη διερεύνηση της σχέσης του ιστορικού περιβάλλοντος και της λογοτεχνικής έκφρασής του στο έργο του εθνικού ποιητή.
Ο τίτλος του βιβλίου συνοψίζει με ακρίβεια και πληρότητα το ειδικό θέμα (υπονόμευση), τη μέθοδο (οι σύγχρονες μαρτυρίες) και τον ερμηνευτικό άξονα (η κρίση του Σολωμού). Ηδη τέσσερα χρόνια πριν, ένα άλλο της βιβλίο, η μελέτη με τίτλο Η Γυναίκα της Ζάκυθος, έχθρισσα θανάσιμη του έθνους (εκδ. Αγρα, 2012), είχε προκαλέσει ιδιαίτερη αίσθηση εξασφαλίζοντάς της εξέχουσα θέση ανάμεσα στους νεότερους μελετητές του σολωμικού έργου.
Στο πασίγνωστο σολωμικό πεζογράφημα, ένα από τα ιδρυτικά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, η συμβολική μορφή της Γυναίκας της Ζάκυθος απηχεί την αγωνία του Σολωμού για την εξέλιξη του Αγώνα και φανερώνει τη θέση που παίρνει ο ίδιος απέναντι στις αντιφάσεις και τις συγκρούσεις που σημάδεψαν τα κρισιμότερα χρόνια του. H Γυναίκα είναι η αλληγορία της αδίστακτης υπονόμευσης του Αγώνα από τη διαμάχη πολιτικών και στρατιωτικών, η οποία κλιμακώθηκε σε δύο εμφύλιους πολέμους στη μέση της επαναστατικής δεκαετίας και εφεξής.
Η διεισδυτική ματιά της Μαρίας Δεληβοριά σε ένα άλλο πεζό του Σολωμού, τον Διάλογο Ποιητή και Σοφολογιότατου, ταυτίζει τη γλώσσα του ποιητή με εκείνη των αγωνιστών, αντιβάλλοντάς τη στην αρχαιοπρεπή γλώσσα του Κοραή και των πολιτικών ταγών της εποχής. Στον Διάλογο ο Σοφολογιότατος απηχεί τις απόψεις του Κοραή, τις οποίες ο Ποιητής (δηλαδή ο Σολωμός) καταγγέλλει απερίφραστα. Οπως και στα προεπαναστατικά κείμενα, έτσι και στον Σολωμό διαπιστώνονται πλήθος σημείων που συνδέουν την κοινή γλώσσα με «τις επαναστατικές διεργασίες για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού» και παραλληλίζουν την απελευθέρωση από τους Τούρκους με «απελευθέρωση από τον σχολαστικισμό» κατά την εύστοχη διατύπωση της Μαρίας Δεληβοριά.
Η Μαρία Δεληβοριά δίνει μεγάλη έμφαση στη διαμάχη ανάμεσα στην ελίτ (Φαναριωτών, γαιοκτημόνων – κοτζαμπάσηδων και λογίων) στην οποία ανήκαν οι πολιτικοί και στα λαϊκά στρώματα στα οποία ανήκαν οι πολέμαρχοι της Επανάστασης, οι πασίγνωστοι ήρωες του ’21. Η έρευνά της στη γλώσσα αποκαλύπτει σφοδρές συγκρούσεις που δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηριστούν γλωσσικός εμφύλιος. Παράλληλα, η ένταση των πολιτικών αντιθέσεων κλιμακώθηκε σε αιματηρό, εθνικό εμφύλιο με εκατόμβες νεκρών.
Η συγγραφέας μελέτησε σε βάθος το ομόχρονο υλικό πρόσληψης του Αγώνα, ένα τεράστιο απόθεμα αρχείων, ιστορικών κειμένων, απομνημονευμάτων, αλληλογραφίας, δημοσιευμάτων από Ελληνες και ξένους που έλαβαν μέρος στην Επανάσταση ή κατέγραψαν επί τόπου τα γεγονότα. Ρητό συμπέρασμα της τεκμηριωμένης έρευνάς της είναι ότι η πολιτική ηγεσία (Κουντουριώτης, Μαυροκορδάτος, Κωλέττης, Ζωγράφος κ.ά.) σφετερίστηκε αδίστακτα την εξουσία συρρικνώνοντας τον στόχο της ελευθερίας.
Οι πολιτικοί χρησιμοποίησαν τη χρηματοδότηση των δύο δανείων που σύναψαν, με επαχθείς όρους, με την Αγγλία για να κατατροπώσουν τους εχθρούς τους στους δύο εμφυλίους: η εκτέλεση-δολοφονία του Οδυσσέα Ανδρούτσου, η φυλάκιση του Κολοκοτρώνη, η καταδίωξη και ο θάνατος του Καραϊσκάκη από Ελληνες είναι μερικά δείγματα της πολιτείας τους. Η Μαρία Δεληβοριά τονίζει ότι, παρ’ όλα αυτά, στην υστερόχρονη ιστοριογραφία του αγώνα, από τον Σπυρίδωνα Τρικούπη μέχρι τους σημερινούς ιστορικούς, επικρατεί συχνά μια μάλλον θετική στάση απέναντι στις κυβερνήσεις του Μαυροκορδάτου: οι ιστορικοί θεωρούν την προσκόλλησή του στην αγγλική πολιτική θετική, παρά τις προθέσεις του για μια φόρου υποτελή στον σουλτάνο επικράτεια υπό «αγγλική προστασία» αντί για ανεξάρτητο κράτος.
Με το ριζοσπαστικά πρωτότυπο έργο της η Μαρία Δεληβοριά κατέκτησε τη δική της θέση στο στερέωμα της μελέτης των νεοελληνικών γραμμάτων και τεχνών και παραμένει ένα από τα λαμπρά της αστέρια. Η κοινή ζωή πολλών δεκαετιών με τον αξέχαστο σύζυγό της Αγγελο Δεληβορριά τούς χάρισε την οικογενειακή ευτυχία με παιδιά και εγγόνια παράλληλα με την πορεία τους στον δημόσιο χώρο του πολιτισμού που υπηρέτησαν υποδειγματικά.
Ο κύριος Αντώνης Κωτίδης είναι ομότιμος καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
