Στην ταινία τεκμηρίωσης «Η Τέχνη της Μνήμης» της Αννέτας Παπαθανασίου (από τις 5 Απριλίου προβάλλεται στον Κινηματογράφο ΔΑΝΑΟ), η εικαστικός Άρτεμις Αλκαλάη παρουσιάζει τα έργα της, αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς της και εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους συνειδητά ή ασυνείδητα, επεξεργάστηκε ανείπωτες οικογενειακές ιστορίες, το συλλογικό τραύμα και τη μνήμη του Ολοκαυτώματος.
Η ίδια η Αλκαλάη διηγείται την ιστορία της οικογένειάς της και ξεδιπλώνει τους τρόπους με τους οποίους τα τελευταία 30 χρόνια έχει διεργαστεί εικαστικά το συλλογικό τραύμα, τις αποσιωπημένες οικογενειακές ιστορίες και τη μνήμη της γενοκτονίας των ελλήνων εβραίων. Στον τελευταίο σταθμό αυτής της αναζήτησης, η Αλκαλάη ταξιδεύει και συναντά τους τελευταίους εν ζωή έλληνες εβραίους επιζώντες των στρατοπέδων του Άουσβιτς και του Μπέργκεν-Μπέλζεν. Τους φωτογραφίζει και τους καταγράφει με την κάμερά της. Κατορθώνει να καταγράψει 67 μαρτυρίες Ελλήνων εβραίων επιζώντων.
Η Τέχνη της Μνήμης ξεκινά ως πορτρέτο της εικαστικού Αρτέμιδος Αλακαλάη και εξελίσσεται σε ένα σχόλιο γύρω από την πιο σημαντική δουλειά της, «Ελληνες Εβραίοι Επιζώντες του Ολοκαυτώματος». Τι σας γοήτευσε στην προσωπικότητα της συγκεκριμένης εικαστικού;
Παρακολουθώ την Άρτεμη Αλκαλάη για πολλά χρόνια. Ήμασταν συμμαθήτριες και φίλες και η πορεία της πάντα με εντυπωσίαζε. Η δουλειά της, παρά τις μεγάλες διαφορές στα υλικά που χρησιμοποιούσε, πάντα γύριζε γύρω από το ίδιο θέμα, το τραύμα, τη μνήμη και την ιστορία του Ολοκαυτώματος.
Συγκεκριμένα, θυμάμαι μια παράσταση με τον τίτλο «Μνήμη» στο θέατρο Φούρνος, όπου η Άρτεμη είχε εκθέσει έργα που ήταν επηρεασμένα από τον κόσμο του παιδικού παιχνιδιού. Με επηρέασε βαθιά και με μετέφερε με τον τρόπο της στον δικό της κόσμο, στην οικογενειακή της ιστορία, αλλά και στην συλλογική. Σε μια άλλη έκθεση με τίτλο «Σπίτι: Μία Περιπλάνηση», όπου είχε έργα με διαφορετική τεχνική, ένιωσα τη γνώριμη συγκίνηση. Τα «Σπίτια» της φωτογραφημένα σε διάφορους χώρους, κάποια καμμένα, άλλα κλειδωμένα ή παρατημένα, δημιουργούν την αίσθηση της απώλειας, της αποξένωσης. Η έννοια του σπιτιού ως χώρος ζεστασιάς και ασφάλειας εδώ χάνεται και λειτουργούν ως μνήμη και ως σύμβολο.
Όταν αργότερα, μου παρουσίασε την τελευταία της δουλειά τους «Έλληνες Εβραίους Επιζώντες του Ολοκαυτώματος», τους οποίους φωτογραφίζει και κινηματογραφεί, αποτυπώνοντας την προσωπική τους ιστορία με μεγάλη ευαισθησία, συμφώνησα αμέσως να ετοιμάσουμε μια ταινία που θα καταγράψει τη δουλειά της και τη σχέση της με τη Μνήμη – προσωπική και συλλογική.
Ανάλογες προσπάθειες της Τέχνης για την διατήρηση της μνήμης του Ολοκαυτώματος έχουν γίνει πολλές. Ποιο είναι το στοιχείο, που κατά τη γνώμη σας δίνει στην συγκεκριμένη ιδιαίτερο χρώμα;
Το ιδιαίτερο στοιχείο είναι η εικαστική δουλειά της Άρτεμις Αλκαλάη, είναι ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί ποικιλία τεχνικών και υλικών, για να συνθέσει έργα που σχετίζονται με το Ολοκαύτωμα και τη μνήμη. Στην αρχή ασυνείδητα και αργότερα συνειδητά, η χρήση διαφορετικών υλικών μοιάζει να είναι μια αναζήτηση για τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να διατηρηθεί η μνήμη μετά από ένα τραύμα, μια απώλεια ή έναν θάνατο.
Όμως, όλο αυτό η Αλκαλάη το κάνει με έναν απλό, ευαίσθητο και γεμάτο αγάπη, τρόπο. Χρησιμοποιώντας υλικά και ιδέες από τον κόσμο του παιχνιδιού, όπως μαριονέτες, φουστανάκια, σπίτια, μικρές φιγούρες από τη λαϊκή παράδοση, κόκκινες κορδέλες και υφαντά, μας εισαγάγει στο κόσμο του δράματος και του τραγικού, με τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο.
Τέλος, φωτογραφίζει και κινηματογραφεί επιζώντες από το Ολοκαύτωμα με ευαισθησία και τρυφερότητα, επειδή είναι και εκείνη τρίτη γενιά από το Ολοκαύτωμα. Οι επιζώντες αισθάνονται οικεία μαζί της, της τραγουδούν, λένε ποιήματα και διηγούνται τις ιστορίες τους με απλότητα που εντυπωσιάζει. Μέσα από τις αφηγήσεις τους, αποτυπώνεται όχι μόνο ο πόνος και η απώλεια, αλλά η αντοχή και η ελπίδα.
Με τον ίδιο τρόπο, προσπαθήσαμε και εμείς, μέσα από την ταινία, να προσεγγίσουμε αυτό το τόσο ευαίσθητο θέμα. Χρησιμοποιώντας μια άλλη μορφή τέχνης, τον κινηματογράφο, καταγράψαμε τις προσωπικές ιστορίες με σεβασμό και αγάπη, προσπαθώντας να δώσουμε και εμείς τη δική μας μικρή συνεισφορά στη διατήρηση της μνήμης αυτών των τραγικών γεγονότων.
Πόσο αποκαρδιωτική είναι η αντίφαση ότι την ίδια στιγμή που γίνονται αυτές οι προσπάθειες διατήρησης της μνήμης, μέσω της Τέχνης (και των καταγραφών της μέσω μιας άλλης Τέχνης, που είναι ο κινηματογράφος), η ακροδεξιά φουντώνει όλο και περισσότερο σε όλον τον πλανήτη;
Η αντίφαση αυτή είναι πραγματικά αποκαρδιωτική. Ενώ βλέπουμε αρκετές προσπάθειες να διατηρηθεί η μνήμη ζωντανή, μέσω της τέχνης, η πραγματικότητα είναι πως, παρά τις προσπάθειες, δε φαίνεται να αποφεύγουμε τα ίδια λάθη. Η τέχνη, από την πλευρά της, είναι ένα από τα πιο ισχυρά εργαλεία που έχουμε για να καταγράψουμε τα γεγονότα του παρελθόντος, να συνδεθούμε συναισθηματικά με αυτά και να περάσουμε τα μηνύματα στις επόμενες γενιές.
Παρ’ όλα αυτά, παρατηρούμε με ανησυχία ότι, την ίδια στιγμή, η ακροδεξιά έχει ενδυναμωθεί σε πολλές χώρες παγκοσμίως, συχνά με λόγια μίσους, ρατσισμού και αποδόμησης της ιστορικής μνήμης. Όμως, επειδή το μέσον που έχουμε εμείς ως καλλιτέχνες είναι η τέχνη μας, δε θα σταματήσουμε να προσπαθούμε, μέσω αυτής, να ενημερώνουμε, να θυμίζουμε και να προσπαθούμε να διατηρήσουμε ζωντανή την μνήμη, ώστε να μπορέσουμε, όσο είναι δυνατόν να αποτρέψουμε την επανεμφάνιση αυτών των φαινομένων.
Σας έχει περάσει ποτέ από το μυαλό η σκέψη ότι τελικά όσο πιο πολύ θυμόμαστε τις τραγωδίες του παρελθόντος, τόσο πιο πολύ επανέρχονται μπροστά μας; Μήπως τελικά είναι προτιμότερο να ξεχνούμε;
Εννοείται πως όχι. Αλλιώς δε θα έκανα ταινίες ντοκιμαντέρ. Η σκέψη της λήθης μπορεί να φαίνεται δελεαστική, αλλά νομίζω πως αν την ακολουθήσουμε, κινδυνεύουμε να χάσουμε κάτι πολύ σημαντικό. Η ιστορία μας δείχνει ότι η μνήμη, η επεξεργασία και η συνειδητοποίηση των τραγωδιών του παρελθόντος είναι ό,τι πιο απαραίτητο έχουμε για να αποφύγουμε την επανάληψή τους. Αν ξεχάσουμε τις τραγωδίες, ανοίγουμε τον δρόμο για να τις ξαναζήσουμε.
Βέβαια, παρατηρώντας αυτό που συμβαίνει γύρω μας, στον πλανήτη μας, αυτή την εποχή, φαίνεται ότι όσο και να προσπαθούμε, όσο και αν αναφερόμαστε στις τραγωδίες του παρελθόντος, σήμερα δυστυχώς επαναλαμβάνονται, αλλά η λήθη δεν είναι η λύση. Η μνήμη, ακόμα κι αν είναι δύσκολη και επώδυνη, μπορεί να λειτουργήσει σαν ένας μηχανισμός πρόληψης. Αυτό που προσπαθούμε να πετύχουμε, είναι να δημιουργήσουμε μια καλύτερη πραγματικότητα και να μην επαναληφθούν οι τραγωδίες. Εάν δεν έχω αυτή την ελπίδα ότι μπορούμε κάτι να αποτρέψουμε, μέσω της τέχνης, δεν μπορώ να λειτουργήσω ως καλλιτέχνης.
H ταινία μας Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ είναι μία ταινία που διαπραγματεύεται αυτό το θέμα, τη διατήρηση της μνήμης, χωρίς να δραματοποιεί, δίνοντας ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον. Θυμόμαστε για να μην επιτρέψουμε την επανάληψη της ιστορίας.
Για το ντοκιμαντέρ θα μιλήσουν:
- ΤΡΙΤΗ 8.4 |18:00| Βένα Γεωργακοπούλου, Δημοσιογράφος | Μετά το τέλος της ταινίας θα ακολουθήσει συζήτηση με τις δυο δημιουργούς Αννέτα Παπαθανασίου και Άρτεμις Αλκαλάη.
- ΤΕΤΑΡΤΗ 9.4 |18:00| Αριέλλα Ασέρ, Ψυχαναλύτρια | «Μία καλλιτέχνης επεξεργάζεται την οικογενειακή της ιστορία που ταυτόχρονα είναι και ιστορία μιας ευρύτερης συλλογικότητας».
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΗΣ ΤΑΙΝΙΑΣ
- Σενάριο-Σκηνοθεσία: Αννέτα Παπαθανασίου
- Επιστημονική Σύμβουλος: δρ Ευγενία Αλεξάκη
- Διεύθυνση Φωτογραφίας: Δημήτρης Κατσαΐτης
- Ηχολήπτης: Αλέξανδρος Σακελλαρίου
- Μουσική: Μαρία-Χριστίνα Κριθαρά
- Μοντάζ: Χρόνης Θεοχάρης
- Οργάνωση Παραγωγής: Βασιλική Πατρούμπα
- Επικοινωνία: Μαρίκα Αρβανιτοπούλου | Art Ensemble
- Παραγωγοί: Μίκης Μοδιάνο, Ίλια Παπασπύρου
- Παραγωγή:TOP CUT-MODIANO
- Συμπαραγωγή: ΕΡΤ, ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ, ART FILES PRODUCTIONS
- Συγχρηματοδότηση: Γερμανικό Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εξωτερικών από πόρους του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον.
