Τρανό παράδειγμα ότι τα παλιά κτίρια μπορούν να αποκτήσουν «δεύτερη ζωή» αποτελεί το διατηρητέο συγκρότημα επί της οδού Πειραιώς, το οποίο άλλοτε στέγαζε την ιστορική βιομηχανία ΣΑΝΙΤΑΣ. Εν μέσω της κρίσης που έχει επιφέρει η πανδημία του κορωνοϊού, το Κεντρικό Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής (ΚΕΣΑ) ενέκρινε την άδεια για αλλαγή χρήσης ενός ασκεπούς κτίσματος, το οποίο περιλαμβάνεται στα 20 κτίρια του συγκροτήματος, και τη μετατροπή του σε χώρο ανοικτού θεάτρου και μουσικών εκδηλώσεων. Το συγκρότημα είναι από τα ελάχιστα της οδού Πειραιώς που είχαν ανακατασκευαστεί πριν από μια εικοσαετία, στο πλαίσιο φιλόδοξου προγράμματος του ΥΠΕΧΩΔΕ, το οποίο είχε εξαγγελθεί το 1994 από τον τότε υπουργό Κώστα Λαλιώτη, αλλά ουδέποτε υλοποιήθηκε. Η ανάπλαση του εμβληματικού δρόμου προβλεπόταν ήδη από το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας του 1985.

Από το… κινίνο στην τέχνη

Τα κτίρια της ΣΑΝΙΤΑΣ ανήκουν στην Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤΑΔ) και είχαν ενοικιαστεί το 1995 (έως και το 2027) στο Κέντρο Εφαρμοσμένων Τεχνών Θεάματος Και Ακροάματος (ΚΕΤΘΑ) της Ειρήνης Παππά για να λειτουργήσει εκεί το «Σχολείον» θεάτρου. Η ηθοποιός είχε εμπιστευθεί την αναπαλαίωση του συγκροτήματος στον αρχιτέκτονα Μάνο Περράκη. Το 2014, και ενώ είχε μεσολαβήσει ένα διάστημα παρακμής, η παραχώρηση τροποποιήθηκε κατόπιν υπογραφής ιδιωτικού συμφωνητικού με το Εθνικό Θέατρο και σήμερα στεγάζει τη Δραματική Σχολή του.

Αγκαλιάζουν μια εσωτερική αυλή

Το συγκρότημα είναι περίκλειστο, με τα κτίρια να αγκαλιάζουν μια εσωτερική αυλή. Σήμερα από τις 20 κτιριακές εγκαταστάσεις (περίπου 8.000 τ.μ.) λειτουργούν οι 12 και στεγάζουν το κλειστό θέατρο και αίθουσες για πρόβες, διδασκαλία, χορό, γραμματεία κ.λπ. Τα υπόλοιπα κτίρια παραμένουν ανεκμετάλλευτα ή χρησιμοποιούνται σαν αποθηκευτικοί χώροι.

Η πρόσφατη απόφαση του ΚΕΣΑ έγινε έπειτα από αίτηση για αλλαγή χρήσης σε ένα ασκεπές κτίριο ώστε να μετατραπεί σε ανοιχτό θέατρο και χώρο μουσικών εκδηλώσεων. Οι απαραίτητες εργασίες, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνουν επισκευή και συμπλήρωση της στέγης του υπάρχοντος στεγασμένου τμήματος, όπου θα κατασκευαστούν με ελαφρύ υλικό βοηθητικοί χώροι, καμαρίνια, WC, ενώ στον ασκεπή χώρο θα τοποθετηθούν κινητές μεταλλικές κερκίδες θεατών.

Δίριχτες στέγες και περίκλειστο σχήμα

Σύμφωνα με τη μελέτη αποκατάστασης που είχε εγκριθεί το 1997 από το Κεντρικό Συμβούλιο Χωροταξίας, το συγκρότημα ανήκει στα πλέον αντιπροσωπευτικά των διαφόρων περιόδων ανοικοδόμησης της οδού Πειραιώς και αποτελεί αξιόλογο δείγμα της άνθησης της βιομηχανικής εποχής στην πρωτεύουσα. Πρόκειται για συγκρότημα λιθόκτιστων κτιρίων, στο πρότυπο των μεγάλης κλίμακας κελυφών που στεγάζονται κυρίως με δίριχτες στέγες και περίκλειστο σχήμα οργάνωσης όγκων με κεντρική αυλή.

Είχε κατασκευαστεί το 1910, λειτούργησε ως φαρμακοβιομηχανία κινίνων, ενώ τελευταία χρήση του ήταν από τη ΣΑΝΙΤΑΣ. Οπως αναφέρεται στα Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής – ΒΙΔΑ (μια συλλογική προσπάθεια απογραφής και καταγραφής της Ελληνικής Βιομηχανικής Κληρονομιάς), εισήγαγε και παρήγαγε φαρμακευτικά σκευάσματα και ειδικά κινίνο (είδος πρώτης ανάγκης για εκείνη την εποχή). Μάλιστα, το 1929 είχε βρεθεί στο επίκεντρο του μεγάλου σκανδάλου με τη νοθεία της κινίνης που είχε συνταράξει το πανελλήνιο, αλλά και την κυβέρνηση Βενιζέλου. Και, όπως θα αποδεικνυόταν αργότερα, στη δίκη που ακολούθησε, η νοθεία γινόταν ήδη από τα χρόνια 1923-24.

Η εμβληματική οδός Πειραιώς

Το κτίριο της ΣΑΝΙΤΑΣ βρίσκεται στην οδό Πειραιώς, από τις σημαντικότερες αρτηρίες της πρωτεύουσας, με ιστορία που ξεκινά από τον 5ο αιώνα π.Χ., οπότε δημιουργήθηκε για να συνδέσει την Αθήνα με το λιμάνι του Πειραιά, με τη χάραξη να ακολουθεί τα Μακρά Τείχη. Ισως να είναι ο μοναδικός δρόμος της πρωτεύουσας που στη διαδρομή από τον Πειραιά προς την Αθήνα (τουλάχιστον έως τα Πετράλωνα) «βλέπει» την Ακρόπολη. Ακόμη και σήμερα, που τσιμεντένια τείχη υψώνονται σε πολλά σημεία της διαδρομής, η θέα προς τον ιερό βράχο παραμένει ανεμπόδιστη χάρη στη… μαστοριά της αρχαίας σχεδίασης.

Δεν ήταν διόλου τυχαίο ότι αποτέλεσε έναν από τους κεντρικούς άξονες κατά τον αρχικό σχεδιασμό της νέας πρωτεύουσας από τους Κλεάνθη και Σάουμπερτ το 1831 και αργότερα από τον Κλέντζε. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, και στα χρόνια της εκβιομηχάνισης που ακολούθησαν έως και τη δεκαετία του 1970, η Πειραιώς, λόγω και της άμεσης σύνδεσης με το λιμάνι, αποτέλεσε έναν βιομηχανικό άξονα, με δεκάδες εμβληματικά κτίρια.

Πολλά από αυτά σήμερα στέκουν ως κουφάρια, μετά την αποβιομηχάνιση της περιοχής κατά τη δεκαετία του 1980 και παρά τα διάφορα σχέδια για ανάπλαση και αναζωογόνηση της οδού Πειραιώς, τα οποία έμειναν στα χαρτιά. Από τα λίγα κτίρια που διατηρούν ακόμη την αρχική τους χρήση από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα είναι η ΕΛΑΪΣ, αλλά και η σοκολατοποιία Παυλίδη, η οποία εδώ και 135 χρόνια (από τότε που μετεγκαταστάθηκε στην Πειραιώς), λειτουργεί στα ίδια κτίρια, τα οποία εκσυγχρονίστηκαν και επεκτάθηκαν.

Τα τελευταία χρόνια πάντως παρατηρείται μια συγκέντρωση πολιτιστικών χρήσεων στην περιοχή, η οποία όμως βασίζεται σε μεμονωμένες, κυρίως ιδιωτικές, πρωτοβουλίες, και όχι σε οργανωμένο σχεδιασμό. Στις εγκαταστάσεις που έχουν αναπαλαιωθεί και αποδοθεί σε νέες χρήσεις περιλαμβάνεται εκείνη του Γκαζιού που φιλοξενεί πλέον την Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, το εργοστάσιο υφαντουργίας Σικιαρίδειο, που στεγάζει την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, το πιλοποιείο Πουλόπουλου, όπου βρίσκεται το Ιδρυμα Μελίνας Μερκούρη, το βιομηχανικό συγκρότημα ΒΙΟΣΩ, όπου εδρεύει ο «Ελληνικός Κόσμος» του Ιδρύματος Mείζονος Ελληνισμού κ.λπ.

Το πολιτιστικό πάρκο της Βιοχάλκο και τα κτίρια ΗΒΗ και ΧΡΩΠΕΙ

Στα σκαριά υπάρχουν και ορισμένα νέα σχέδια, ή παλαιότερα που επανεκκινούνται, τα οποία δημιουργούν μια προσδοκία ότι τελικά μπορεί η Πειραιώς να αποκτήσει μια νέα ζωή. Ετσι, μετά την έγκριση της Διυπουργικής Επιτροπής Στρατηγικών Επενδύσεων (ΔΕΣΕ) η Βιοχάλκο προχωρεί με τον σχεδιασμό ενός πρότυπου πόλου πολιτισμού, εκπαίδευσης, αναψυχής, τουρισμού και εμπορίου σε μια έκταση περίπου 70 στρεμμάτων, στο ύψος του Ελαιώνα, εκεί όπου το 1937 βρίσκονταν οι πρώτες εγκαταστάσεις του ομίλου, ένα έργο προϋπολογισμού 120 εκατ. ευρώ.
Στο 30% της έκτασης τα σχέδια της Βιοχάλκο περιλαμβάνουν ελεύθερους χώρους και ένα δίκτυο πεζοδρόμων και ποδηλατοδρόμων. Μάλιστα, άμεσα ξεκινούν οι μελέτες για το πρώτο Ειδικό Σχέδιο Χωρικής Ανάπτυξης Στρατηγικών Επενδύσεων (ΕΣΧΑΣΕ) που γίνεται στη χώρα σε εντός σχεδίου περιοχή.
Επίσης, πληροφορίες αναφέρουν ότι υπάρχει επενδυτικό ενδιαφέρον για το μοναδικό κτίριο της ΗΒΗ, του 1884, από τις πιο εντυπωσιακές βιομηχανικές εγκαταστάσεις της Αττικής. Κινητικότητα παρατηρείται και για τα 47 στρέμματα της ερειπωμένης ΧΡΩΠΕΙ, χώρος που είχε χαρακτηριστεί ως πρασίνου, αθλητισμού και πολιτισμού, γνωστός στο ευρύ κοινό καθώς είχε αποτελέσει το σκηνικό της πολύ επιτυχημένης σειράς «Δέκα».