Γιοχάνεσμπουργκ 2002: ο σφυγμός του πολιτισμού πάλι σε απορρύθμιση. Η παγκοσμιοποίηση σε αμφισβήτηση και κρίση αλλά και η ελπίδα για μια νέα ηθική κατάκτηση άσβεστη. Στο καμίνι της παγκόσμιας αυτής συνάντησης των πολιτισμών και όλων των σχετικών συζητήσεων που προηγήθηκαν αρχίζει να σφυρηλατείται ένα νέο αμορφοποίητο ακόμη κράμα της ηθικής του παρόντος αλλά και του μέλλοντος. Στο περίπλοκο σταυροδρόμι όπου οδηγήθηκε η ανθρωπότητα από τα επιστημονικοτεχνολογικά επιτεύγματα του περασμένου αιώνα πρέπει να βρει τον σωστό δρόμο προς τη νέα αναγέννηση.
Ο 20ός αιώνας, ο αιώνας της φαντασίας, σηματοδότησε μια ανατροπή, το τίμημα της οποίας αρχίζει να πληρώνει ο 21ος αιώνας. Η θεωρία της σχετικότητας, η αξιοποίηση της ραδιενέργειας, η ατομική – πυρηνική βόμβα, η γέννηση της μοριακής γενετικής και η ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας, η άνοδος και η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, η επανάσταση στην τέχνη, στην τεχνογνωσία και στην τεχνολογία κτλ. μορφοποίησαν μια άλλη κατάσταση σε σχέση με το παρελθόν. Μια νέα ιεραρχία αξιών φαίνεται να αναδύεται με συστατικό στοιχείο τη ρευστότητα και την αταξία· μια νέα σύνθεση αναζητείται με χαρακτηριστικό μια νέα τάξη ηθικής στον διαμορφούμενο τεχνικό πολιτισμό μας.
Η επικαιροποίηση λοιπόν της ηθικής του σύγχρονου κόσμου μας αντανακλά την ευθύνη του ανθρώπου να τακτοποιήσει τα επιτεύγματα του πολιτισμού του και να δημιουργήσει τη νέα τάξη, τις νέες αξίες, τα νέα πρότυπα, τη νέα ηθική. Αν όμως συμφωνήσουμε ότι η ηθική είναι το σύνολο των κανόνων μιας κοινωνίας που καθορίζουν τη συμπεριφορά των ατόμων με βάση το κοινωνικά αποδεκτό, το καλό και το κακό, και αν αποδεχτούμε την ισότητα των πολιτισμών, μια άποψη που συνάδει με την προοδευτική αντίληψη για τον κόσμο μας, τότε πώς μπορεί να καθοριστεί, π.χ., το καλό και το κακό σε ένα μωσαϊκό αντικρουόμενων πολλές φορές ηθικών κανόνων, πέραν αυτών που αφορούν, π.χ., τον φόνο, τη ληστεία, τον σεβασμό στους γονείς, που είναι γενικής αποδοχής;
Οταν, π.χ., ο στρατηγός που εξολοθρεύει τον εχθρό θεωρείται ήρωας για τους δικούς του και εγκληματίας για τους άλλους, όταν αυτοί που μολύνουν περισσότερο τον πλανήτη, όπως λ.χ. οι ΗΠΑ, χειροκροτούνται από τις πολυεθνικές εταιρείες τους και αποδοκιμάζονται από εκείνους που εισπράττουν το τίμημα, π.χ. τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, όταν υπάρχει τέτοια σύγκρουση αντιλήψεων και συμφερόντων, για ποια ηθική πρέπει να μιλήσουμε; Μήπως η ηθική δεν έχει χώρο στον σημερινό «θαυμαστό καινούργιο κόσμο»; Και πώς θα πορευτεί η ανθρωπότητα, η παγκόσμια κοινωνία, χωρίς αποδεκτή ηθική πυξίδα; Μήπως τελικά είναι αφελείς όσοι αναζητούν τη νέα ηθική και τις νέες αξίες;
Ενα από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της σύγχρονης πλανητικής σκέψης είναι αναμφίβολα ο ορθολογισμός, που παγιδεύεται ωστόσο πολλές φορές στην αδυναμία κατανόησης της ανθρώπινης φύσης. Και ενώ διαμορφώνονται πολλά ερωτήματα σωστά, δεν τοποθετούνται στη σωστή βάση, που δεν είναι άλλη από την ιστορική και βιολογική κατανόηση της φύσης του ανθρώπου. Και τούτο γιατί δεν μπορεί να αγνοηθεί η άποψη σύμφωνα με την οποία το να είναι κάποιος ηθικός επηρεάζεται γενετικά. Η ηθική βέβαια είναι ένας χαρακτήρας επίκτητος, δεν κληρονομείται βιολογικά, αλλά εκείνο που κληρονομείται είναι η δυνατότητα και η ικανότητα να γίνει κανείς ηθικός, διαδικασία που εξαρτάται και από το παιδαγωγικό περιβάλλον.
Η κατάσταση αυτή επεκτείνεται και στην άποψη ότι ενώ οι άνθρωποι είναι ηθικά όντα, δεν συνδέονται με ειδικά ηθικά συστήματα από τη βιολογική τους φύση. Γι’ αυτό υπάρχουν ποικίλοι ηθικοί κώδικες στους διάφορους πολιτισμούς, γεγονός που αντανακλά τη δυνατότητα της τοποχρονικής πολιτιστικής προσαρμοστικότητας του ανθρώπινου είδους. Η βιολογική αυτή δυνατότητα του ανθρώπου είναι η ελπίδα αλλά και η βάση για τη μορφοποίηση μιας νέας αναγέννησης, ενός νέου συστήματος αξιών, μιας νέας ηθικής, που θα απαντούν πειστικότερα στα νέα δεδομένα που αναδύονται από τον νέο τεχνικό πολιτισμό μας. Μια τέτοια αντίληψη δεν πρέπει να θεωρείται ουτοπία.
Οι σπασμωδικές αρνητικές αντιδράσεις ποικιλώνυμων ισχυρών, οι οποίοι έχουν φέρει την ανθρωπότητα σε φιλοσοφικό και οικολογικό αδιέξοδο, θα υποχωρήσουν ακόμη και αν έχουν χρεώσει υπέρογκα το παγκόσμιο ταμείο του πλανήτη μας. Αυτό το χρέος όμως μπορεί να ελαχιστοποιηθεί αν ο καθένας μας αναλάβει τη δική του ατομική και συλλογική ευθύνη για το ζητούμενο νέο ήθος, την ανάδειξη μιας νέας συνείδησης της εποχής μας, τον περιορισμό της ανεξέλεγκτης εξουσίας των πολύ λίγων «ισχυρών» του πλανήτη που μονοπωλούν την τύχη του εισπράττοντας κάλπικες επιταγές για το ταμείο όχι μόνο του παρόντος αλλά και του μέλλοντος, αδιαφορώντας για τα θανάσιμα αμαρτήματα του πολιτισμού μας.Σε μια τέτοια συστράτευση, για την ηθική του παρόντος και του μέλλοντος, ο ρόλος του σχολείου και της παιδείας γενικότερα είναι αναμφίβολα καταλυτικός. Γι’ αυτό πρέπει να μιλούμε ακόμη και για «μετεκπαίδευση» ολόκληρης της ανθρωπότητας για να κερδίσουμε το αυτονόητο δικαίωμα μιας πανανθρώπινης απόλαυσης των επιτευγμάτων μας.
Ο κ. Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
