«Από τη στιγμή που βρεθήκαμε εκεί και ξεκινήσαμε, δεν μπορούσαμε να σταματήσουμε ή να φύγουμε». Ο λόγος για το νησί της Λέρου, το για χρόνια παρεξηγημένο νησί, που έχει αρχίσει και αυτό να αλλάζει προφίλ και να απομακρύνεται από την εικόνα του παρελθόντος του. Πλέον ενεργοποιείται και πολιτιστικά και μάλιστα με καλλιτέχνες διεθνούς κύρους, καθώς δύο γυναίκες αποφάσισαν να το καταστήσουν το κέντρο των δραστηριοτήτων τους. Ή, τέλος πάντων, ένα από τα κέντρα, καθώς οι Μπουρτσού Φικρέτογλου και Γκιζέμ Ναζ Κουντούνογλου, αμφότερες ορμώμενες από την Πόλη – η μεν πρώτη μάλιστα με ελληνική καταγωγή, γονείς και οικογένεια από την Ξάνθη -, έχουν κάνει το νησί της Δωδεκανήσου κομβικό σημείο της καλλιτεχνικής πλατφόρμας Perasma, της οποίας ηγούνται.

Οπότε, όπως και τα τελευταία δύο χρόνια, έτσι και φέτος, από τα τέλη Ιουνίου έως τα τέλη Αυγούστου (29/6-23/8), το νησί του Αιγαίου θα γεμίσει τέχνη στο πλαίσιο της διοργάνωσης του Leros Project της πλατφόρμας Perasma, που διερευνά την έννοια της συνύπαρξης και της κίνησης μέσα από μια μη γραμμική αφήγηση. Εμπνευσμένη από το ποίημα «A Valediction: Forbidding Mourning» του άγγλου ποιητή Τζον Νταν και την έννοια της «ψυχομαγείας» του κινηματογραφιστή Αλεχάντρο Γιοντορόφσκι, θα προτείνει μια διαφορετική προσέγγιση στον τόπο και τον χρόνο. Εργα καλλιτεχνών όπως οι Ουίλιαμ Κέντριτζ, Takis, Κωστής Βελώνης, Αλί Κάζμα, Ντόρα Μάαρ, Λόλα Μόντες Σνάμπελ, Ευγενία Βερελή, Ντενίζ Ακτάς κ.ά. θα παρουσιαστούν στο Perasma Space, την έπαυλη Κανδιόγλου, ένα νεοκλασικό κτίριο του 1886 στην Αγία Μαρίνα, που λειτουργεί ως κεντρικός εκθεσιακός χώρος. Αλλά και σε άλλες τοποθεσίες του νησιού, όπως το δημοτικό σχολείο στο Λακκί, όπου φέτος η τουρκάλα εικαστικός Γκιουλσούν Καραμουσταφά θα παρουσιάσει μια site specific εγκατάσταση.

Αν και δεν έχουν ανακοινωθεί επίσημα όλοι οι χώροι που θα ενεργοποιηθούν αυτή το φορά στο πλαίσιο του Leros Project, το πρόγραμμα, όπως και πέρυσι, περιλαμβάνει και επιλεγμένα σημεία του νησιού όπου η αρχιτεκτονική και η ιστορία θα αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για τα έργα των καλλιτεχνών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα από την περασμένη χρονιά ήταν οι τοιχογραφίες του γερμανού καλλιτέχνη Οτο Μάιστερ, οι οποίες δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Λέρου, στον παλιό στρατώνα στο Διαπόρι, εκεί όπου κάποτε στεγαζόταν η ιταλική πυροβολαρχία PL 288. Αυτή η μοναδική σειρά τοιχογραφιών συνδυάστηκε με μια ζωγραφιά της Τουρκάλας Νεκλά Ρουζγκάρ, δημιουργώντας έτσι ένα σύνολο site-specific έργων που ενσωματώνουν την τοπική ιστορία και το πνεύμα του τόπου με τη σύγχρονη καλλιτεχνική έκφραση.

Perasma με διεθνές αντίκρισμα

Το Perasma δεν είναι μια παραδοσιακή γκαλερί, ούτε ένα παραδοσιακό ίδρυμα τέχνης. «Εχει εμπορική βάση, αλλά αναπτύχθηκε από την ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με τους καλλιτέχνες και τη θέση μας στον κόσμο της τέχνης. Ο στόχος της πλατφόρμας είναι να δημιουργήσει έναν δυναμικό και ευέλικτο χώρο για καλλιτέχνες, χωρίς να ακολουθεί το παραδοσιακό μοντέλο γκαλερί. Αντί να εκπροσωπεί εικαστικούς, επικεντρώνεται στην οικοδόμηση μακροχρόνιων σχέσεων με αυτούς, επενδύοντας στην καλλιτεχνική τους πορεία και δίνοντας χώρο σε νέους ταλαντούχους δημιουργούς να εκφραστούν και να εξελιχθούν».

Η Λέρος θα γινόταν στάση για το Perasma για έναν χρόνο, αλλά αμφότερες οι δημιουργοί του αγάπησαν το νησί και το κατέστησαν τον τρίτο πυλώνα των δραστηριοτήτων τους. Ο βασικός είναι η Κωνσταντινούπολη και ακολουθεί και η Αθήνα, όπου θα τις δούμε να δραστηριοποιούνται προσεχώς, «ενώ υπάρχει προοπτική επέκτασης και σε άλλους τόπους» θα σχολιάσουν σχετικά οι Φικρέτογλου και Κουντούνογλου. Οι δυο τους προικίζουν το Leros Project και το Perasma με την εκτενή εμπειρία τους από τις συνεργασίες τους με σημαντικούς πολιτιστικούς οργανισμούς και γκαλερί στην Κωνσταντινούπολη και διεθνώς.

To Perasma αποτελεί απόγονο, τρόπον τινά, του SIGNS, που ιδρύθηκε  το 2017 στην Κωνσταντινούπολη από την Μπουρτσού Φικρέτογλου. Η Φικρέτογλου έχει γεννηθεί στη Σμύρνη από γονείς που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Ξάνθη. Με σπουδές στη Συγκριτική Λογοτεχνία – εξ ου και η πάγια σύνδεση των εκθέσεων της πλατφόρμας Perasma με κείμενα συγγραφέων και ποιητών -, αλλά και μεταπτυχιακές σπουδές στον μοντερνισμό, τον μεταμοντερνισμό και τον μεταποικιακό λόγο, ξεκίνησε την επαγγελματική της πορεία στην Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης, εργάστηκε ως διευθύντρια και επιμελήτρια σε δύο από τις σημαντικότερες γκαλερί της Τουρκίας, συμμετείχε σε διεθνή projects και art fairs.

Οταν βρέθηκε στη διεθνή πλατφόρμα τέχνης Istanbul’74 γνωρίστηκε και με την Γκιζέμ Ναζ Κουντούνογλου, με την οποία έγιναν στενές φίλες, και επιβιβάστηκε στο όχημα που ακούει στο όνομα Perasma, στην περυσινή – δεύτερη – διοργάνωσή του στη Λέρο. Η Γκιζέμ έχει υπόβαθρο στις Διεθνείς Σχέσεις και στην Ιστορία της Τέχνης και η επαγγελματική της εμπειρία περιλαμβάνει τη διοργάνωση διεθνών εκθέσεων, φεστιβάλ τέχνης και πολιτισμού σε Ευρώπη, ΗΠΑ και Τουρκία, καλύπτοντας όλες τις μορφές δημιουργίας: από εικαστικά μέχρι περφόρμανς και κινηματογράφο. Οσο για την ονομασία «Perasma»; Το πρώτο πρότζεκτ του SIGNS πραγματοποιήθηκε στην περιοχή του Πέραν στην Κωνσταντινούπολη, γεγονός που ενέπνευσε και το σημερινό όνομα «Perasma».

Γιατί η Λέρος

Η επιλογή της Λέρου προέκυψε μέσα από την επιθυμία να δημιουργηθεί κάτι στην Ελλάδα, διατηρώντας παράλληλα τη σύνδεση με την Τουρκία, μια επιθυμία που δίνει άλλο ένα επίπεδο στον ελληνοπρεπή τίτλο που επέλεξαν για το εγχείρημα.

«Δουλεύαμε ήδη με πολλούς έλληνες καλλιτέχνες. Επειτα, η οικογένειά μου κατάγεται από την Ελλάδα, οπότε αυτή η σύνδεση υπήρχε πάντα. Κάπως έτσι προέκυψε η ιδέα και, άλλωστε, γιατί όχι; Οι καλλιτεχνικές και πολιτιστικές αναφορές ανάμεσα στις δύο χώρες είναι κοινές, υπάρχει χώρος για διάλογο και εμείς ήμασταν πολύ περίεργες να τον εξερευνήσουμε» θα πει η Μπουρτσού Φικρέτογλου. Είναι και ένα φυσικό βήμα, ένα πέρασμα, καθώς τα σκαμπανεβάσματα και η αστάθεια στη γειτονική χώρα τα τελευταία χρόνια έχουν επηρεάσει τον χώρο και την αγορά της τέχνης.

«Ο καλλιτεχνικός χώρος στην Κωνσταντινούπολη άρχισε να αναπτύσσεται σοβαρά περίπου 25 χρόνια πριν, όταν εμφανίστηκαν και οι πρώτοι συλλέκτες σύγχρονης τέχνης. Η αγορά τέχνης αναπτύχθηκε ιδιαίτερα τη δεκαετία του 2000, φτάνοντας στο απόγειό της γύρω στο 2012, με τη διοργάνωση δύο ταυτόχρονων art fairs και την παρουσία σημαντικών διεθνών καλλιτεχνών. Ωστόσο, η πολιτική αστάθεια και η αβεβαιότητα επηρεάζουν σημαντικά τον τομέα, παρά την αυξημένη παραγωγή τέχνης. Η δημιουργία του Istanbul Modern στις αρχές της δεκαετίας του 2000, του πρώτου μουσείου σύγχρονης τέχνης στην Τουρκία, αποτέλεσε σημαντικό βήμα, αν και για μια πόλη όπως η Κωνσταντινούπολη οι εξελίξεις δεν είναι αρκετές. Πολλοί σημαντικοί καλλιτέχνες πραγματοποιούν εκθέσεις στην Τουρκία, αλλά οι περισσότερες γκαλερί ενδιαφέρονται κυρίως να φέρουν μεγάλες διεθνείς προσωπικότητες στη χώρα, παρά να προωθήσουν τους ντόπιους καλλιτέχνες».

Η αναζήτηση του κατάλληλου τόπου τις οδήγησε στη Νίσυρο, όμως ένας υποψήφιος χορηγός τούς πρότεινε τη Λέρο. «Δεν είχαμε καμία εικόνα για το νησί. Ηρθαμε για να δούμε τον τόπο και τελικά δεν φύγαμε ποτέ. Δεν είναι ο “τυπικά” ωραίος προορισμός διακοπών. Αυτό που την κάνει ξεχωριστή είναι η αρχιτεκτονική της, η ιδιαίτερη ιστορία της» θα εξηγήσει η Γκιζέμ Ναζ Κουντούνογλου. «Οταν ήρθαμε για την πρώτη έκθεση, γνωρίζαμε μόνο όσα βρίσκει κανείς στο Google: το ψυχιατρείο, το στρατόπεδο, το ιταλικό παρελθόν. Οταν όμως αρχίσεις να περνάς χρόνο εδώ, να γνωρίζεις τους ανθρώπους και να βλέπεις πώς διαφορετικές ιστορικές περίοδοι και πραγματικότητες συνυπάρχουν στο σήμερα, δεν μπορείς παρά να μαγευτείς. Ετσι βρισκόμαστε πλέον στον τρίτο χρόνο, συνεχίζοντας αυτή τη συζήτηση».

Αμφότερες δηλώνουν ότι θέλουν αυτή η συζήτηση να είναι ουσιαστική: «Φέρνουμε τους καλλιτέχνες σε επαφή με την τοπική πολιτιστική κοινότητα και δημιουργούμε έργα μέσα από αυτή τη συνύπαρξη. Για παράδειγμα, μια νεαρή φωτογράφος από την Τουρκία ήρθε για residency και συνεργάστηκε με την ομάδα παραστατικών τεχνών “Αρτεμις” για την αναπαράσταση ιστορικών γεγονότων, τα οποία απαθανάτισε. Συνεργαζόμαστε συχνά και με το θεατρικό σχήμα του νησιού, που πέρυσι συμμετείχε σε ταινία της Γκόσκα Μάτσουκγα». Η αλληλεπίδραση με τους ντόπιους επεκτείνεται και στην εκπαιδευτική διάσταση: «Κατά τη διάρκεια της έκθεσης προγραμματίζουμε ξεναγήσεις για τους ντόπιους. Ερχονται σχολεία, παιδιά από τη δομή προσφύγων, ακόμη και οι δάσκαλοι που συμμετέχουν στις θεατρικές ομάδες. Τα παιδιά επιλέγουν ένα έργο, το σχολιάζουν και το συζητούν. Οι δάσκαλοι μας λένε ότι τους μαθαίνουν Ιστορία της Τέχνης, αλλά δεν είχαν ποτέ έναν χώρο για να τη βιώσουν. Και έτσι βρίσκουν έναν τρόπο να το ζήσουν εδώ, μαζί μας».

Φέτος, στα μέσα Ιουλίου, θα πραγματοποιηθεί μια σειρά από περφόρμανς σε διάφορα σημεία του νησιού, σε συνεργασία με το αποκαλούμενο The Centre for the Less Good Idea, το καλλιτεχνικό κέντρο που ίδρυσε ο Ουίλιαμ Κέντριτζ και η Μπρόνγουιν Λέις στο Γιοχάνεσμπουργκ, για να υποστηρίξουν πειραματικά, συνεργατικά και διεπιστημονικά καλλιτεχνικά έργα. Συγκεκριμένα, από το παρακλάδι του, από το οποίο μια μικρή ομάδα καλλιτεχνών θα έρθει στη Λέρο για να διαδράσει μέσω workshop με local performers για τη δημιουργία ενός έργου που θα παρουσιαστεί μελλοντικά στο νησί.

Η συνεργασία τους με τον Νοτιοαφρικανό Κέντριτζ έρχεται από το παρελθόν αλλά έχει και μέλλον. Οπως θα πουν, σχεδιάζουν τη διοργάνωση μιας ατομικής έκθεσής του στην Κωνσταντινούπολη μέσα στο 2027. Βέβαια, εκφράζουν αμφιβολίες για το αν θα μπορέσει να προχωρήσει τελικά: «Δεν έχουμε δήμαρχο, πρόσφατα έγινε σεισμός και αναμένεται και άλλος. Η χώρα μοιάζει με rollercoaster, αλλά όχι με ευχάριστο τρόπο».