Απογείωση με start-ups

Ακριβώς προτού φθάσουμε στο τρέχον χειμερινό «επεισόδιο της Εντατικής» για την ελληνική οικονομία και την απόπειρα νεκρανάστασής της μέσω «εκλογικού ηλεκτροσόκ», ο όρος που κυριαρχούσε στις ραδιοτηλεοπτικές συζητήσεις όλου του φθινοπώρου ήταν «start-ups» («νεοφυείς επιχειρήσεις» στα ελληνικά). Γιατί αυτό; Διότι «για να πάρει μπρος η οικονομία μας και να πιάσουν δουλειά οι τόσοι Ελληνες που είναι άνεργοι χρειάζεται να ιδρυθούν 100.000 νέες επιχειρήσεις», κατά δήλωση οικονομολόγου που μελέτησε επισταμένως τους αριθμούς της απασχόλησης. Αλλά πώς θα μπορούσαν να ιδρυθούν τόσες νεοφυείς επιχειρήσεις, με ποιο αντικείμενο, ποια κεφάλαια έναρξης, ποιους μηχανισμούς υποστήριξης και με ποια εχέγγυα απασχόλησης Ελλήνων εν Ελλάδι;

Το ζητούμενο της μαζικής νεοφυΐας είναι πρωτόγνωρο ως επιδίωξη για τη χώρα μας, αλλά είναι παμπάλαια τα ερωτήματα που ορθώνονται ως ανυπέρβλητα εμπόδια για την επίτευξή της. Με τρόπο μαγικό στον τόπο τούτο ό,τι ξεκινάει σήμερα ως «αυτονόητο» εγκαταλείπεται αύριο ως «αδιανόητο». Κι ας έχουμε ένα σωρό «καλά μυαλά» και πολυσπουδαγμένους νέους. Κάτι κάνουμε μονίμως λάθος στη συνταγή και δεν στεριώνει τίποτε. Δεν ήταν λοιπόν περίεργο που εμφανίστηκαν «ξένοι σεφ» πρόσφατα για να μας δείξουν πώς λειτουργεί η δική τους συνταγή. Το… αδιανόητο ήταν πως δεν ήταν ευρωπαίοι σεφ καινοτομίας –καταπώς το συνηθίζαμε –αλλά τεχνογνώστες νεοφυών επιχειρήσεων από το Ισραήλ. Η πρώτη τους επίσκεψη γνωριμίας στην Αθήνα έγινε στις αρχές Δεκεμβρίου 2014 με 11 στελέχη-εμπειρογνώμονες. Ακριβώς την ίδια εβδομάδα επισκεφθήκαμε κι εμείς το ίδιο το Ισραήλ για να δούμε από κοντά το πώς λειτουργεί η συνταγή της ανάπτυξης στη χώρα αυτή.

Υποτίθεται ότι όλοι γνωρίζουμε αρκετά για το κράτος του Ισραήλ, δεδομένου ότι στον μισό αιώνα που μεσολάβησε από την επανίδρυσή του κυριαρχεί στη διεθνή ειδησεογραφία. Το φορτισμένο από τις εντάσεις πρίσμα των ειδήσεων όμως αφήνει να περάσουν κυρίως οι εικόνες ενός κράτους σε «κατάσταση πολιορκίας». Οι υπόλοιπες εικόνες, από την καθημερινή ζωή ως την επιχειρηματική δραστηριότητα, μας είναι σχεδόν ολότελα άγνωστες. Οπως άγνωστο είναι στους περισσοτέρους ότι το Ισραήλ έζησε τη δική του «οικονομική κρίση ολκής» δύο δεκαετίες πριν, όταν το δημόσιο χρέος του είχε ξεπεράσει το 160% του ΑΕΠ. Αλλά τώρα το χρέος του έχει πέσει στο μισό: στο 67% του ΑΕΠ το 2013!

Ο επισκέπτης του σημερινού Ισραήλ γίνεται συλλέκτης εικόνων ιδιαίτερα παράδοξων για τα μεσανατολικά του στερεότυπα: σε ένα τοπίο και κλίμα που θυμίζουν έντονα Κρήτη έχουν ξεφυτρώσει πόλεις με υποδομές αντίστοιχες των γερμανικών. Και ενώ ο πληθυσμός τους είναι εμφανώς πολυσυλλεκτικός –έχοντας προκύψει με παλιννόστηση από όλες τις ηπείρους –ο μέσος Ισραηλινός μοιάζει «φτυστός ο Νεοέλληνας». Την αίσθηση αυτή επιτείνει το παράδοξο να ακούς συχνότατα στο ραδιόφωνο και στις καφετέριες… ελληνικά τραγούδια. «Α, η μάνα μου το ‘χει τάμα» δηλώνει ένας ταμίας σε σουπερμάρκετ του Τελ Αβίβ «να περνάει ένα Σαββατοκύριακο τον χρόνο στην Αθήνα ξενυχτώντας στα μπουζουξίδικα!».

Αλλο παράδοξο που αντικρίζει ο τουρίστας είναι η απουσία αστυνομικών: ενώ στα Κατεχόμενα γίνεται ο χαμός που βλέπουμε στις ειδήσεις, στο εσωτερικό του Ισραήλ θαρρείς ότι υπάρχει μόνο η Τροχαία –αν δεν γνωρίζεις βέβαια ότι παντού σε βλέπουν «ηλεκτρονικά μάτια». Επίσης παράδοξο είναι το πολύ πράσινο που βλέπεις στις πόλεις σε μια χώρα όπου υποτίθεται η έρημος φθάνει ως τα προάστιά τους. Αλλά, βέβαια, δεν γνωρίζεις ότι το Ισραήλ είναι κατά τον ΟΗΕ ο κορυφαίος ανακυκλωτής υδάτων στον κόσμο (75% του συνόλου των λυμάτων), με τεχνολογία που μετατρέπει τα λύματα σε νερό κατάλληλο για μωρά!

Το τελευταίο οφθαλμοφανές παράδοξο για τον τουρίστα είναι ότι οι ταμπέλες στις πόλεις του Ισραήλ προδίδουν ως δεύτερη γλώσσα του τόπου όχι τα αγγλικά ή τα αραβικά –που διδάσκονται στα σχολεία –αλλά τα… ρωσικά. Αρχίζεις να το καταλαβαίνεις αν σου εξηγήσουν ότι με την εισροή 1,5 εκατομμυρίου Εβραίων από την πρώην Σοβιετική Ενωση έφθασε το Ισραήλ σήμερα να έχει πληθυσμό 8,3 εκατομμυρίων αλλά… δεν φαντάζεσαι ότι οι περισσότεροι από αυτούς (είκοσι πέντε χρόνια μετά) επιμένουν να διαβάζουν και γράφουν στα ρωσικά.

Η λίστα των παραδόξων που ανατρέπουν τα στερεότυπά μας για το Ισραήλ είναι αρκετή για να γράψεις βιβλίο. Αναφερόμαστε όμως ακροθιγώς σε κάποια από αυτά όχι λόγω τουριστικής περιέργειας αλλά διότι έπαιξαν και παίζουν καταλυτικό ρόλο στη μεταμόρφωση του κράτους του Ισραήλ από αγροτικό Δαβίδ σε τεχνολογικό Γολιάθ. Το πώς είναι μια ιστορία άκρως διδακτική για μας.

Οι ιστορικές συγκυρίες το έφεραν έτσι ώστε το «ανάδελφον έθνος του Ισραήλ» να είναι το μόνο παγκοσμίως που πρώτα ίδρυσε πανεπιστήμια στον τόπο του και μετά κράτος: το 1912 θεμελιώθηκε το Πολυτεχνείο Technion, το 1918 το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και το Weizmann Institute of Science το 1934, ενώ μόλις το 1948 ορίστηκαν τα σύνορα του Ισραήλ από τον ΟΗΕ. Στα πολύπαθα χρόνια των δύο Παγκοσμίων Πολέμων που μεσολάβησαν οι οραματιστές Εβραίοι που συνέρρεαν στα αρχέγονα εδάφη βίωναν ένα σοσιαλιστικό πείραμα πασχίζοντας μέσα από κοινόβια (κιμπούτς) να κάνουν την άγονη γη να καρπίσει. Τα κατάφεραν όχι μόνο χάρη στην εργατικότητα και στο πείσμα τους αλλά και χάρη στην καθοδήγηση που είχαν ακριβώς από πανεπιστημιακούς δασκάλους. Τα πρωτοακούσαμε αυτά στο «Βήμα» πριν από δύο χρόνια, όταν μας παραχώρησε συνέντευξη ο πρύτανης του Technion Πέρετς Λαβί (www.tovima.gr/science/article/?aid=544291). Μόνο όμως με την επιτόπια επίσκεψή μας στη χώρα του συνειδητοποιήσαμε την κλίμακα της αλλαγής που επήλθε στο Ισραήλ λίγο μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου (1989).

Το 1985 το σοσιαλιστικό πείραμα του Ισραήλ είχε καταρρεύσει μέσα στον υπερδανεισμό και η χώρα βίωνε το οικονομικό δράμα που ζούμε εμείς σήμερα. Ξεκίνησε λοιπόν τότε ένα «πρόγραμμα σταθεροποίησης» μέσω σαρωτικών ιδιωτικοποιήσεων, με παρόμοια συνταγή όπως αυτή που έχει επιβάλει σ’ εμάς το ΔΝΤ. Αλλά όταν το άνοιγμα των συνόρων του ανατολικού μπλοκ άρχισε να φέρνει στρατιές νέων μεταναστών στο Ισραήλ, ο πανεπιστημιακός καθηγητής Γιγκάλ Ερλιχ (Yigal Erlich) διέγνωσε ότι έλειπε κάτι σημαντικό από το πλαίσιο λειτουργίας του κράτους: «Ενώ το Ισραήλ ήταν πολύ δυνατό στην ανάπτυξη τεχνολογιών, οι Ισραηλινοί δεν γνώριζαν πώς να διοικούν επιχειρήσεις ή να προωθούν τα καινοτόμα προϊόντα τους στις αγορές» είπε. Επεισε λοιπόν την κυβέρνηση να ξοδέψει 100 εκατ. δολάρια για την εκκίνηση του θεσμού επενδυτών υψηλού κινδύνου (venture capital) ώστε να στηθεί υποδομή υποδοχής τεχνολογικών νεοφυών επιχειρήσεων και ανάπτυξής τους.

Η εξέλιξη εκείνης της πρωτοβουλίας υπήρξε απίστευτα καταλυτική: μέσα σε τρία χρόνια είχαν ιδρυθεί δέκα νέα επενδυτικά σχήματα αυτού του τύπου, που τώρα έχουν φτάσει τα περίπου εβδομήντα. Οι δε επενδύσεις στις νεοφυείς του τεχνολογικού τομέα μέσα στα 20 χρόνια που πέρασαν ξεπέρασαν τα 12 δισ. δολάρια –τα περισσότερα από διεθνή κεφάλαια. Ως ποσοστό του ΑΕΠ οι επενδύσεις σε έρευνα και τεχνολογία που γίνονται στο Ισραήλ φθάνουν το 4,7%, όταν στις ΗΠΑ είναι 2,7% και στην ευρωζώνη 1,8%. Οι ισραηλινές νεοφυείς επιχειρήσεις είναι οι «περισσότερες ανά κατοίκους» στον κόσμο, με περίπου 1.000 νέες επιχειρήσεις να ξεφυτρώνουν κάθε χρόνο. Μόνο στο Τελ Αβίβ τον Δεκέμβριο που το επισκεφθήκαμε λειτουργούσαν 1.200 start-ups.

Την εξιστόρηση των βημάτων που έφεραν το Ισραήλ στην τεχνολογική πρωτοπορία του πλανήτη ανέλαβε να καταγράψει ως «εποποιία» το βιβλίο των Εβραιοαμερικανών Senor Dan και Singer Saul Start-Up Nation του 2009 (πωλείται και στην Ελλάδα). Μέσα από τις σελίδες του μπορεί να μάθει πολλά κανείς, όπως την περίφημη ρήση του προέδρου Σιμόν Πέρες: «Σε 25 χρόνια το Ισραήλ δεκαεπταπλασίασε την αγροτική παραγωγή του. Οι άνθρωποι δεν το αντιλαμβάνονται, αλλά η γεωργία είναι 95% επιστήμη και μόνο 5% εργασία». Επίσης θα ανακαλύψει ότι τα περίφημα δημόσια πανεπιστήμια της χώρας (οκτώ, από τα οποία τα τέσσερα μέσα στα 150 κορυφαία του πλανήτη) ξεκίνησαν από το 1959 να εμπορεύονται τις ευρεσιτεχνίες τους. Το αποτέλεσμα ήταν να συγκεντρώσουν εκατομμύρια εκατομμυρίων δολαρίων από πνευματικά δικαιώματα και να ανεγείρουν με αυτά κορυφαία ερευνητικά εργαστήρια σε τομείς πρωτοποριακούς όπως οι νανοτεχνολογίες, η εμβιομηχανική και η βιοτεχνολογία.

Την επιτυχία των ερευνητικών ινστιτούτων του Ισραήλ την είδαμε ιδίοις όμμασι την εβδομάδα που βρεθήκαμε εκεί, όταν επισκεφθήκαμε το Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ, το Ινστιτούτο Αγροτικής Μηχανικής Ερευνών Volkani Center, το Πρότυπο Ιατρικό Κέντρο Αποκατάστασης Tel Ηashomer και την Εθνική Εταιρεία Υδρευσης Mekorot. Στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ έχει στηθεί ειδικό γραφείο επιβοήθησης της νεοφυούς επιχειρηματικότητας για τους φοιτητές, στο Ινστιτούτο Αγροτικής Μηχανικής αναπτύσσουν δεκάδες καινοτομίες για τη βελτιστοποίηση της παραγωγής (με διευθυντή τον Ελληνοεβραίο Βίκτωρα Αλχανάτη, από τη Λάρισα) και στο Tel Ηashomer χρησιμοποιούν τρισδιάστατους θόλους (όπως αυτός του Ελληνικού Κόσμου στην Πειραιώς) όχι για ψυχαγωγία αλλά για κινησιοθεραπεία. Τέλος, η Mekorot έχει εξελιχθεί σε γίγαντα υδροτεχνογνωσίας που πωλεί πλέον τις υπηρεσίες του από τη… Θεσσαλονίκη (αν και όταν ξεπαγώσει ο σχετικός διαγωνισμός) ως την Καλιφόρνια.

Μετρήσιμα, η επιτυχία των ισραηλινών ερευνητικών ιδρυμάτων αποδεικνύεται και από τη δεσμευτική συνεργασία με αυτά των 250 πολυεθνικών επιχειρήσεων που έχουν εγκατασταθεί στη χώρα, παρά τη διαρκή «κατάσταση πολιορκίας» στην οποία βρίσκεται. Βέβαια, για να προσελκύσει τις πολυεθνικές αυτές το κράτος παρέχει πλαίσιο μηδενικής φορολόγησής τους, αλλά κερδίζει έμμεσα από την απασχόληση εργατικού δυναμικού (η ανεργία είναι κάτω του 6%) και την επιστημονο-τεχνολογική συνέργεια με τα ΑΕΙ του.

Ενας απρόσμενος «άσος στο μανίκι» του Ισραήλ υπήρξε η μαζική κάθοδος των Ρωσοεβραίων: «Ηταν όλοι τους επιστήμονες και μηχανικοί που επάνδρωσαν με τον καλύτερο τρόπο τις ερευνητικές θέσεις που χρειαστήκαμε» μας ενημέρωσε ο διευθυντής Τεχνολογίας της επενδυτικής Jerusalem Venture Partners Χαΐμ Κοπάνς (Haim Kopans). Τον ρώτησα για το πόσο εύκολα προσαρμόστηκαν όλοι αυτοί οι από τον υπαρκτό σοσιαλισμό μετανάστες στον καπιταλισμό του νυν νεοφιλελεύθερου Ισραήλ. «Δεν προσαρμόστηκαν ποτέ. Απλώς βρήκαν εμάς για αφεντικά –που ξέραμε να διοικούμε –και εμείς βρήκαμε ποιοτικό εργατικό που δεν είχαμε. Οπότε… ταιριάξαμε!» μου απάντησε αφοπλιστικά.

Η προσθήκη τόσων νέων μηχανικών στο Τεχνικό Επιμελητήριο του Ισραήλ επέφερε μία ακόμη πρωτιά: η μικρή αυτή χώρα έχει πλέον διπλάσιους μηχανικούς ως ποσοστό των εργαζομένων απ’ ό,τι χώρες όπως η Ιαπωνία και οι ΗΠΑ. «Αλλά η αγορά σας έχει μικρό βάθος, όπως η δική μας» ανέφερα. «Σε ποιους απευθύνονται οι χιλιάδες νεοφυείς επιχειρήσεις που εμφανίζονται;» ρώτησα. «Μα… έξω. Πάντα έξω στοχεύουμε» ήταν η απάντηση.

Με την ευκαιρία κάθε έκθεσης ισραηλινές νεοφυείς επιχειρήσεις επιδεικνύουν στο κοινό τις εφευρέσεις τους

Βάσει της δικής μας λογικής το ισραηλινό θαύμα των νεοφυών επιχειρήσεων θα έπρεπε να αντλεί το έμψυχο δυναμικό του ακριβώς από αυτό το ερευνητικό φυτώριο των πανεπιστημίων, των ερευνητικών κέντρων και των μεταναστών-μηχανικών. Ωστόσο, οι «γκουρού των start-ups» με τους οποίους μιλήσαμε προσέθεσαν με έμφαση και μία άλλη, παράπλευρη, πηγή ταλέντων: τον ισραηλινό στρατό.

Πόλεμος πατήρ πάντων

Οσο κι αν το σύγχρονο κράτος του Ισραήλ ξεκίνησε την ιστορία του με προδιαγραφές αναβίωσης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, οι συνθήκες μόνιμης σύγκρουσης με τους γείτονές του το οδήγησαν στην παράλληλη ανάπτυξη ενός «στρατού Λακεδαιμονίων». Και αυτό δεν το προσυπογράφει μόνο η σχεδόν στρατιωτική αγωγή των παιδιών του στα σχολεία ή η υποχρεωτική θητεία αγοριών και κοριτσιών μετά το λύκειο αλλά και η υβριδική χρηματική βοήθεια που λαμβάνει από τις ΗΠΑ: τα κατ’ ελάχιστον 3 δισ. δολάρια ετησίως που του χαρίζονται ισομοιράζονται σε οικονομική βοήθεια και στρατιωτική. Μη σταθείτε μόνο στο απίστευτο των αριθμών ούτε στην οδυνηρή για μας σκέψη «με τέτοια βοήθεια ούτε εμείς θα είχαμε κρίση». Σκεφθείτε τι παράπλευρο επιτρέπει να δημιουργηθεί: το μεγαλύτερο σώμα στρατού των ισραηλινών ενόπλων δυνάμεων είναι το Σώμα Κυβερνοπολέμου «8200» (βλ. en.wikipedia.org/wiki/Unit_8200). Σε αυτό κατατάσσονται οι «εξυπνότεροι των εφήβων» έπειτα από τεστ νοημοσύνης. Η εκπαίδευση που τους παρέχεται εκεί είναι πανεπιστημιακού επιπέδου, εξειδικευμένη στην ανάπτυξη λογισμικού, συσκευών παρακολούθησης και ηλεκτρονικού πολέμου.

Κατά τη θητεία τους οι στρατιώτες τού «8200» εξωθούνται στην ανάπτυξη τεχνολογικών λύσεων υπό καταστάσεις πίεσης. Οταν με το καλό αποστρατευθούν, έχουν αποκομίσει όχι μόνο περιζήτητες γνώσεις αλλά και πολύτιμες δεξιότητες άγνωστες στους απλούς φοιτητές, όπως ύψιστη υπευθυνότητα, στοχοπροσήλωση, ανάπτυξη πρωτοβουλίας και διοίκηση ευέλικτων και μικρών μονάδων. Διόλου παράξενο λοιπόν ότι αρκετοί από αυτούς καταλήγουν στην ίδρυση νεοφυών επιχειρήσεων. «Σχεδόν κάθε μία από τις νεοφυείς επιχειρήσεις μας έχει στη διεύθυνσή της τουλάχιστον έναν πρώην αξιωματικό του Σώματος Κυβερνοπολέμου» μας επιβεβαίωσε ο αντιστοίχου παρελθόντος Χαΐμ Κοπάνς της Jerusalem Venture Partners (www.jvpvc.com).

Το στρατηγικό πλεονέκτημα του Ισραήλ από το «ψήσιμο των νέων στον στρατό» μάς το τόνισαν όλοι οι επίσημοι συνομιλητές μας, σε υπουργεία και φορείς, αλλά και απλοί άνθρωποι με τους οποίους συζητήσαμε. «Μετά τον στρατό» ήταν ο κοινός τους τόπος «οι νέοι δεν διστάζουν πια να ρισκάρουν οτιδήποτε. Η αποτυχία όχι μόνο δεν θεωρείται ντροπή αλλά και σκαλοπάτι της επιτυχίας. Οσο για τη σκληρή δουλειά που απαιτείται αρχικά… ε, αυτή κι αν θεωρείται δεδομένη».

Το πρωτότυπο του «διαγνώστη καρκίνου μέσω κινητού» της MobileOCT φτιάχτηκε από οκτώ άτομα που δούλευαν στο ίδιο τραπέζι επί τρία χρόνια!

Το πώς συνυφαίνονται όλα αυτά το αντιληφθήκαμε όταν επισκεφθήκαμε στο Τελ Αβίβ μια τέτοια νεοφυή επιχείρηση. Στο δωμάτιο ενός κτιρίου θα ‘λεγες «των Εξαρχείων» δούλευαν μαζεμένοι σε ένα και μοναδικό τραπέζι οκτώ νέοι άνθρωποι με τους φορητούς τους υπολογιστές. Δεν είναι όποιοι κι όποιοι ούτε χθεσινοί: έχουν μεταπτυχιακά και διδακτορικά και ετοιμάζουν εδώ και τρία χρόνια την ευρεσιτεχνία τους (διάγνωση καρκίνου του δέρματος μέσω κινητού τηλεφώνου) και έχουν ήδη συμφωνήσει κλινικές δοκιμές με νοσοκομεία των ΗΠΑ. Τα παιδιά όμως της MobileOCT (www.mobileoct.com) δεν διανοούνται να «ξανοιχτούν», πληρώνοντας χώρους και γραφεία, προτού αρχίσουν να εισπράττουν από τους κόπους τους. Βλέποντάς τους δεν μπόρεσα να μην αναρωτηθώ: Αραγε πόσοι δικοί μας νέοι θα δέχονταν ανάλογο στοίχημα;

ΥΓ.: Το Ισραήλ σκοπεύει να ενισχύσει τη χρηματοδότηση των νεοφυών μέσου του ειδικού ταμείου που θα δημιουργήσει με τα έσοδα των υποθαλάσσιων υδρογονανθράκων.