Την Κυριακή της 26ης Οκτωβρίου του 2008 ένα αποκλειστικό δημοσίευμα του κυριακάτικου «Ιndependent» έκανε τους οικολόγους όλης της Ευρώπης να χτυπήσουν συναγερμό: Εφερε τον τίτλο «Το μυστικό σχέδιο της Ευρώπης να προωθήσει την παραγωγή μεταλλαγμένων». Ούτε λίγο ούτε πολύ, έλεγε ότι ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής ΕπιτροπήςΧοσέ Μανουέλ Μπαρόζο έχει συγκαλέσει δύο φορές (στις 17 Ιουλίου και στις 10 Οκτωβρίου) υψηλόβαθμους εκπροσώπους των 27 κρατών-μελών σε μυστικές συσκέψεις όπου πιέστηκαν να συμφωνήσουν σε μια κοινή δράση ταχείας προώθησης της καλλιέργειας μεταλλαγμένων σπόρων, καθώς και σε μια εκστρατεία μεταστροφής της κοινής γνώμης υπέρ τους. Το κύριο επιχείρημα αυτής της προτροπής είναι ότι «ο πλανήτης έχει να θρέψει πλέον 2,5 δισ. παραπάνω στόματα. Θα ήταν απαράδεκτο να μην εκμεταλλευτούμε τα πιο σημαντικά ευρήματα της βιολογικής επιστήμης».
Στον αντίποδα αυτής της αμφιλεγόμενων κινήτρων κίνησης, στο συνέδριο παραδοσιακών τροφίμων Τerra Μadre 2008- το οποίο έλαβε χώρα σχεδόν ταυτόχρονα στο Τουρίνο- παρουσιάστηκε ένα «αγροτικό μανιφέστο», γραμμένο από τη Διεθνή Επιτροπή για το Μέλλον της Τροφής και της Γεωργίας (ΙCFFΑ). Στο κείμενο αυτό καταδικάζονται οι καλλιέργειες μεταλλαγμένων όχι μόνο ως ύποπτες για επιπτώσεις στην υγεία μας και το περιβάλλον, αλλά και ως υπεύθυνες για την ανάπτυξη μονοκαλλιεργειών, με ακόμη μεγαλύτερη κατανάλωση υδάτων και λιπασμάτων και ακόμη πιο έντονη τάση διαμόρφωσης αγροτικών μονοπωλίων. Το μανιφέστο παραθέτει σωρεία προτάσεων για δράσεις προς τη σωστή ανάπτυξη της γεωργίας του μέλλοντος (θα το βρουν οι ενδιαφερόμενοι στη διαδικτυακή διεύθυνση www. arsia. toscana. it/petizione/documents/clima/CLΙΜ Α-ΙΝG. pdf) αλλά το ιδιαίτερα ενδιαφέρον σημείο για τη χώρα μας είναι ότι θεωρεί μεγαλύτερο όπλο μας απέναντι στην υπερθέρμανση του πλανήτη και την επικείμενη ερήμωση των χωραφιώντην επιστροφή σε καλλιέργειες εναρμονισμένες με την τοπική βιοποικιλότητα. Για μια χώρα με πλήθος μικροκλιμάτων, όπως η δική μας, αυτό το μήνυμα είναι το πιο αισιόδοξο που έχουμε ακούσει εδώ και δεκαετίες «αποκλεισμών εθνικών οδών από τρακτέρ». Το ερώτημα είναι πώς πάμε από τον έναν δρόμο στον άλλον. Πώς μπορούμε να μετατραπούμε από αδύναμους εφαρμοστές κοινοτικής ντιρεκτίβας και επαίτες επιδοτήσεων σε δυναμικούς πρωταγωνιστές μιας ποιοτικής γεωργίας βιολογικών προϊόντων. Το άνοιγμα της ψαλίδας είναι τεράστιο και… η άγνοια απροσμέτρητη.
Αγροτική «κάρτα καυσαερίων»
Μια αίσθηση για το μέγεθος του προβλήματος, αλλά και το τωρινό αδιέξοδο του προβληματισμού, μας έδωσε μια φαινομενικά άσχετη εκδήλωση. Ηταν μια πρόσκληση για τις 2 Δεκεμβρίου του 2008 σε ενημέρωση για «το πρώτο ελαιόλαδο στον κόσμο που πιστοποιείται ως carbon neutral».
Στα αφτιά του μη μυημένου αναγνώστη κάτι τέτοιο ακούγεται σαν παραγωγή ελαιολάδου χωρίς εκπομπή καυσαερίων. Αλλά δεν πρόκειται για κάτι το τόσο ρηξικέλευθο. Οπως μας εξήγησε η εν λόγω εταιρεία Gaea ΑΕ, η διαδικασία πιστοποίησής της περιλάμβανε έναν εξονυχιστικό έλεγχο των ρύπων που παράγονται σε όλο το φάσμα δραστηριοτήτων της (από τη συλλογή της ελιάς ως και τη διάθεση του ελαιολάδου), τον ακριβή υπολογισμό τους και την καταγραφή της ποσότητάς τους που αντιστοιχεί στο τελικό προϊόν στην ετικέτα τής κάθε φιάλης λαδιού. Αυτή η εθελοντική ενδοσκόπηση και ομολογία ρύπων καταλήγει σε μια επίσης εθελούσια πληρωμή «προστίμου» σε έναν φορέα ελεγχόμενο από τον ΟΗΕ- το ελβετικό ινστιτούτο ΜyClimate, εν προκειμένω- ο οποίος φροντίζει για τη μετάγγιση των χρημάτων σε έργα προστασίας του περιβάλλοντος στον Τρίτο Κόσμο και παρέχει στην εταιρεία το πιστοποιητικό «ανθρακικής ουδετερότητας» («carbon free»).
Το εγχείρημα κρίνεται σαφώς θετικά, καθόσον αποδεικνύει πρόθεση διαφάνειας, εταιρικής ευθύνης και διάθεσης αρωγής των οικολογικών κινημάτων. Ωστόσο μας αφήνει με «τη χαρά μισή»: Είναι αρκετή μια έκδοση «κάρτας καυσαερίων» και η πληρωμή ενός «τέλους κυκλοφορίας» για να πούμε ότι συμβάλλουμε στην «εξάλειψη του νέφους»; Αν αφεθούμε να επηρεαστούμε από το «άγιο» κλίμα των ημερών, θα λέγαμε ότι η έκδοση και αγορά «καθολικών συγχωροχαρτιών» μπορεί να μας καθιστά ευπρόσωπους στους ιερείς της κατανάλωσης, αλλά διόλου δεν κατευνάζει το αυξανόμενο κίνημα των «διαμαρτυρομένων»…
Εκθέσαμε τους ενδοιασμούς μας στον διευθύνοντα σύμβουλο της Gaea ΑΕ κ. Αρη Κεφαλογιάννη. Τον ρωτήσαμε αρχικά για το αν αυτά τα κονδύλια «αντισταθμιστικών οφελών» θα μπορούσαν να διατεθούν εγχωρίως ώστε να ευνοηθούν δράσεις για μια πιο «πράσινη» γεωργία στην Ελλάδα. Μας απάντησε ότι «αυτός είναι ο στόχος, αλλά πρώτα πρέπει να προηγηθεί η συνειδητοποίηση της ανάγκης από όλους, πράγμα στο οποίο συμβάλλουν δράσεις όπως η συγκεκριμένη πιστοποίηση».
Γίναμε ακόμη πιο πιεστικοί, ρωτώντας γιατί οι ενδιαφερόμενοι για το ελαιόλαδο φορείς δεν συγκροτούν ένα κοινό ταμείο ενίσχυσης της παραγωγής το οποίο θα αξιοποιούσε τους τόσους ερευνητές, μηχανικούς και επιστήμονες που διαθέτουμε, ώστε να προσφέρουν οικολογικές λύσεις στη γεωργία. Ανταπάντησε… με ένα πικρό χαμόγελο: «Αυτές τις ιδέες είχαμε και εμείς όταν ξεκινήσαμε αυτή τη δουλειά. Αλλά αποδείχτηκε για άλλη μία φορά ότι η συλλογικότητα στην Ελλάδα δεν καρποφορεί. Εχουμε έναν σύνδεσμο παραγωγών και επιχειρηματιών ελαιολάδου που θα ήταν κατ΄ εξοχήν αρμόδιος για τέτοιες δράσεις αλλά είναι σχεδόν ανενεργός. Ετσι, το πήραμε απόφαση ότι πρέπει να κάνουμε τα βήματα μόνοι μας».
«Εστω ότι εσείς κάνετε τα βήματά σας», αντιτείναμε, «αλλά πώς θα σας ακολουθήσει ο κάθε παραγωγός; Με τι κεφάλαιο “πράσινης” επένδυσης, όταν οι τιμές αγοράς των προϊόντων του δεν βγάζουν ούτε τα έξοδά του; Για παράδειγμα, πείτε μας πόσο εισπράττει ανά κιλό ελιάς ο παραγωγός στην Ελλάδα, πόσο στην Ιταλία και πόσο στην Ισπανία». «Οι εφετινές τιμές», μας είπε, «είναι περίπου 2,80 ευρώ το κιλό στην Ελλάδα, 2,50 στην Ιταλία και 2,40 στην Ισπανία. Αλλά είναι αλήθεια ότι κάτω από τα 2,50 ευρώ η παραγωγή είναι ασύμφορη. Λύση για εμάς δεν υπάρχει άλλη από το να αναδείξουμε το ανταγωνιστικό μας πλεονέκτημα, την υψηλή ποιότητα του ελαιολάδου. Δεν μπορούμε να μειώσουμε άλλο το κόστος παραγωγής, καθώς δεν έχουμε ακολουθήσει το ισπανικό μοντέλο όπου έχουν ομογενοποιηθεί μεγάλες εκτάσεις ελαιώνων με αυτοματοποιημένη συλλογή καρπού. Μπορούμε, όμως, να αποσπάσουμε καλύτερες τιμές πώλησης με διασφάλιση της ποιότητας και την ανάδειξή της με καλό μάρκετινγκ».
Λαμπρό παράδειγμα στην Ούμπρια
Η διασφάλιση της ποιότητας είναι μεγάλη κουβέντα και γίνεται μεγαλύτερη όταν συνδυασθεί με το ζητούμενο της μείωσης των ρύπων. Σε μια τέτοια διττή προσπάθεια έχει αποδυθεί πρωτοποριακά ένας ελαιοπαραγωγός στην Ούμπρια της Κεντρικής Ιταλίας. Στο Castello Μonte Vibiano Vecchio, βόρεια της Ρώμης, υπάρχει μια φάρμα με ελαιώνες και αμπέλια που έχει βάλει στόχο να… εκμηδενίσει την εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα ως του χρόνου.
Για να το κατορθώσει αυτό, κάλεσε πρώτα την αυστριακή εταιρεία φωτοβολταϊκών Cellstrom να εγκαταστήσει ένα πλέγμα 24 ηλιακών συλλεκτών που τροφοδοτούν μια ρηξικέλευθη υγρή μπαταρία ιόντων βαναδίου. Η μπαταρία αυτή μπορεί να αποθηκεύει ηλιογέννητη ηλεκτρική ενέργεια για ως και τρεις ημέρες, αλλά δοκιμάζουν τώρα να επεκτείνουν τη διάρκειά της ως και τις δέκα ημέρες ώστε να συνεχίζεται η παροχή ρεύματος ακόμη κι όταν ο ήλιος δεν λάμπει. Με το ρεύμα αυτό κινείται ο στόλος ηλεκτρικών ποδηλάτων και αμαξιδίων γκολφ που χρησιμοποιούν οι εργαζόμενοι στη φάρμα για τις μετακινήσεις τους. Μόνο από την αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας η φάρμα υπολογίζει ότι θα γλιτώνει 4.500 λίτρα καυσίμων ανά έτος και θα εκπέμπει 10 τόνους διοξειδίου του άνθρακα λιγότερους στην ατμόσφαιρα. Ο χρόνος απόσβεσης της επένδυσης εκτιμάται στα πέντε χρόνια και, ύστερα από αυτά, ο λογαριασμός καυσίμων θα πάψει να υπάρχει.
Μια άλλη πτυχή της «πράσινης επένδυσης» της φάρμας είναι ένας στόλος μικροσκοπικών τρακτέρ που κινούνται με ένα νέο είδος βιοκαυσίμων. «Νέο είδος» σημαίνει ότι τα βιοκαύσιμα δεν προέρχονται από καλλιέργεια ειδών της διατροφικής αλυσίδας (όπως το καλαμπόκι), άρα δεν συμβάλλουν στην εκτίναξη των τιμών των τροφίμων στα ύψη που γνωρίζουμε τα τελευταία δύο χρόνια.
Επίσης, για τη θερμότητα που απαιτεί η διαδικασία παραγωγής του ελαιολάδου η φάρμα χρησιμοποιεί πριονίδι που παράγει η ίδια αντί για το φυσικό αέριο που χρησιμοποιούσε ως τώρα. Ως αντιστάθμισμα στην ξυλεία που αντλούν και καίνε, έχουν φυτέψει 10.000 νέα δένδρα!
Το παράδειγμα της φάρμας αυτής ακολουθούν τώρα και οι γείτονές της: Ο αμπελώνας και οινοποιείο Lungarotti έπαψε να χρησιμοποιεί ορυκτέλαια για τις διεργασίες του και τα αντικατέστησε με καύση ανακυκλώσιμων κλημάτων. Για τη λίπανση του εδάφους χρησιμοποιεί πλέον μόνον οργανικά λιπάσματα και εκμεταλλεύεται το μικροκλίμα της περιοχής με την εγκατάσταση ηλιοτροφοδοτούμενων μικρομετεωρολογικών σταθμών που καθορίζουν τη φύτευση και το πότισμα.
Οταν το ΒΒC ρώτησε τον ιδιοκτήτη της πρώτης φάρμας αν όλες αυτές οι επενδύσεις αιτιολογούνται με αυστηρά οικονομικά κριτήρια, η απάντηση ήλθε ξερή: «Απολύτως. Δεν είμαστε φιλανθρωπικό ίδρυμα». Μετάλλαξη του τζίτζικα σε μέρμηγκα
Η απόσταση που χωρίζει την αποδοχή της ευθύνης για το περιβάλλον με την «κάρτα καυσαερίων» α λα ΜyClimate από την εξισορρόπησή της α λα Ούμπρια είναι μεγάλη. Ακόμη μεγαλύτερη γίνεται αν θελήσουμε να μεταστρέψουμε τον λογαριασμό εκπομπών σε αρνητικό, όπως το έχει καταφέρει η βιομηχανία χαλιών Μilliken στο Ουισκόνσιν των ΗΠΑ: Φυτεύει πολύ περισσότερα δένδρα από όσα της αναλογούν ως «αντιστάθμισμα ρύπων».
Το πρόβλημά μας, όμως, είναι ότι δεν έχουμε πλέον περιθώριο επιλογής παρά τηνυιοθέτηση του μαξιμαλιστικού στόχου. Η υπερθέρμανση του πλανήτη ως το τέλος του αιώνα αναμένεται να είναι από 1,8 βαθμούς Κελσίου ως 4, αλλά ενδέχεται να φθάσει και ως τους 6,4! Αυτό σημαίνει ερήμωση των εδαφών ως και 50%, που μπορεί να συνδυαστεί καταστρεπτικά με άνοδο του επιπέδου της θάλασσας, τσουνάμι, πλημμύρες… ως και κατακλυσμό! Σας φαίνεται μυθοπλαστικό και απόμακρο; Μάλλον αγνοείτε την περυσινή αποκάλυψη για την ιστορία του τόπου μας: Ο περίεργος «μεσαίωνας» που ακολούθησε την πολιορκία της Τροίας και η εξαφάνιση Μυκηναίων και Μινωιτών οφείλεται σε μια τέτοια ακριβώς αλλαγή του κλίματος, ερήμωση εδαφών, λιμό και μαζική μετανάστευση. Παρά τα… ολοκαίνουργα τρακτέρ μας, η ιστορία μπορεί κάλλιστα να επαναληφθεί. Τα σημερινά οικονομικά αδιέξοδα των αγροτών μας θα μοιάζουν όνειρο μπροστά στα πιθανά αυριανά και η αφθονία της τωρινής λαϊκής μας αγοράς θα αντικατασταθεί με… τοπίο στη Σαχάρα.
Το θέμα μας δεν είναι ο πανικός και η καταστροφολογία, αλλά το πώς θα λύσουμε τον γόρδιο δεσμό: Από τη μια θέλουμε να αντιμετωπίσουμε την απίστευτη και απρόσμενη οικονομική κρίση (είτε πραγματική είτε τεχνητά δημιουργημένη) και από την άλλη να ξανασκεφτούμε σοβαρά τις καλλιέργειες και τις μεθόδους παραγωγής των αγροτικών μας προϊόντων, έτσι ώστε και αποδοτικές να είναι και αρνητικές ως προς τους ρύπους. Πώς μπορεί να βρεθεί η λύση; Σίγουρα όχι με παράταση της νοοτροπίας του «επιδοτούμενου τζίτζικα».
Τον δρόμο μάς τον έδειξαν οι επιλογές του πρόσφατα αναδειχθέντος προέδρου των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα: Επιστρατεύει κάθε δυναμικό στην ανάπτυξη «πράσινης» οικονομίας, προκειμένου να δημιουργήσει εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας. Στη χώρα μας έχουμε χιλιάδες σπουδαγμένους νέους «άνευ αντικειμένου» που εξωθούνται στο ταμείο ανεργίας. Αν σχηματισθεί φερ΄ ειπείν ένας διυπουργικός «Φορέας Περιβαλλοντικής Ανάπτυξης», που θα βάλει στόχο τον σχεδιασμό μιας πορείας για την αναγέννηση της γεωργίας με χρηματοδότηση της αντίστοιχης τεχνογνωσίας και επιχειρηματικότητας, υπάρχει ελπίδα. Μια ελπίδα συνυφασμένη ωστόσο με την ελεύθερη επανεκτίμηση ιδεών, πέρα από στεγανά. Για παράδειγμα, θα δέχονταν οι τράπεζες να χρηματοδοτήσουν ένα ειδικό ταμείο ενίσχυσης των προγραμμάτων αφαλάτωσης, διαχείρισης των υδάτινων αποθεμάτων και έρευνας για νέες βιολογικές καλλιέργειες; Ή θα ήμασταν πρόθυμοι ως κοινωνία να δεχτούμε τη μετατροπή όλων των φυλακών σε αγροτικές και την αποπληρωμή του κοινωνικού χρέους των χιλιάδων φυλακισμένων με δενδροφυτεύσεις και συλλογή σοδειάς; Ή, ακόμη πιο ακραία, θα δεχόμασταν την εθνικοποίηση κάθε πηγής στη χώρα προτού φθάσουμε να σκοτωνόμαστε για 1 κυβικό μέτρο νερού;
Τα διλήμματα που έχουμε μπροστά μας είναι πολλά και πρωτόγνωρα. Η απλή απάντηση σε όλα βρίσκεται κρυμμένη στην προσαρμοστικότητα της ανθρώπινης φύσης μας: Αρκεί να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος του κινδύνου για να μεταστραφούμε όλοι μας σε «προνοητικούς μέρμηγκες» και οι κρατούντες σε «εργατικές μέλισσες». Αν, ακόμη και στο χείλος του γκρεμού, κάτι τέτοιο μας φαίνεται πολύ… ίσως πρέπει να αποκτήσουμε «μαύρο πρόεδρο» για να δούμε «άσπρη μέρα»!
