Μα, δεν είναι μητέρα μας η Μεγάλη Εκκλησία; Δεν βρίσκεται εκεί η καρδιά μας, η δύναμις και το πώς ζήσαμε μέχρι τώρα; Και δεν βρίσκεται εκεί η εξασφάλισις της ελπίδος για το πώς μπορούμε να ζήσωμε στην εποχή της παγκοσμιοποιήσεως και διεθνοποιήσεως;
Αναψε μια μικρή φωτιά. Περιμένεις να σβήση, αλλά αυτή φουντώνει. Φαίνεται πως είναι σοβαρή υπόθεσις. Είναι επικίνδυνη. Μπορεί να μετατραπή σε πυρκαγιά συμφοράς.
Βλέποντας τα πράγματα από το Αγιον Ορος θα ήθελα (μου ζήτησαν και κάποιοι αδελφοί) να έλεγα δυο λόγια.
Ως αγιορείτης, βρίσκεσαι σε τόπο και τρόπο ασφαλείας, εάν είσαι αληθινός μοναχός. Είσαι νεκρός και είσαι ελεύθερος.
Ρώτησε κάποιος μοναχός: «Γιατί, περπατώντας στην έρημο, φοβάμαι;» Ο γέροντας του απαντά: «Ακμήν ζης», ακόμα ζης. «Εάν ήσουν νεκρός, δεν θα φοβόσουν τίποτα. Θα ήσουν απόλυτα ελεύθερος και ευαίσθητος. Θα ήσουν μια αίσθησι».
Ο σκοπός της ζωής του ανθρώπου είναι να φτάση σ’ αυτή την αίσθησι, να γίνη μια αίσθησι. Εάν σου δοθή αυτή η χάρις, τότε κινείσαι ελεύθερα. Κυκλοφορείς κεκλεισμένων και ανεωγμένων των θυρών, με λυμένα και άλυτα τα προβλήματα.
Αν κάποια εμπειρία σε σφράγισε· εάν κάτι τέτοιο, έστω ελάχιστα, σου δόθηκε· εάν βρήκες την παρηγοριά έπειτα από την πολλή δοκιμασία· εάν είσαι «της Αναστάσεως την πείραν ειληφώς»· εάν πέρασες, έστω και μια φορά αλλά πραγματικά, διά του θανάτου (του αληθινού) στη ζωή· τότε μπορείς να ελπίζης. Μπορείς να προχωρής. Χρειάζεται όμως, εφόσον ακόμη βρίσκεσαι σε τούτο τον κόσμο, τον μεταβαλλόμενο και αλλοιούμενο, να προχωρής με πολύ δέος και προσοχή, στηριζόμενος στην αγάπη (που είναι θυσία των πάντων) και στην ταπείνωσι (που είναι αγάπη εξαφανίσεως), για να φανερώνεται ο Αλλος, που είναι παρηγοριά όλων.
* H ιστορία του Γένους μας
Επειτα απ’ όλα αυτά μπορούμε να ρίξωμε μια ματιά στην ιστορία του Γένους μας. Νομίζω ότι ο Ελληνισμός έχει διαγράψει μια παρόμοια πορεία. Αναζήτησε. Πέρασε από δοκιμασίες πολλές. Εφτασε κάπου. Βρήκε κάτι που δεν είναι του παρόντος αιώνος και ταυτόχρονα τον βοηθά να προχωρήση ξεκάθαρα και σταθερά στον νυν αιώνα. Ολο αυτό βρίσκεται μέσα στην Ορθόδοξη λειτουργική θεολογία.
Ελληνες. Ενας μικρός λαός με μεγάλες απαιτήσεις. Αναζητούν την αλήθεια. Αγαπούν την καλλιέπεια και πάνε πέρα απ’ αυτή.
Ψάχνουν, ζητούν σε όλους τους τομείς να βρουν την πρώτη αιτία· να βρουν απαντήσεις στα καίρια ερωτήματα για τον άνθρωπο, τον κόσμο, τον Θεό. Είναι έτοιμοι να ακούσουν καθετί νέο. Να ασπαστούν την αλήθεια που τους πείθει. Να απορρίψουν ό,τι δεν τους αναπαύει. Ταξιδεύουν, μελετούν, μαθαίνουν. Κάνουν τη μελέτη του θανάτου φιλοσοφία· τα προσωπικά τους προβλήματα και τις ιστορικές συμφορές τέχνη και τραγωδία.
Δεν αναπαύονται στην τέχνη (και την πιο υψηλή) ούτε στη φιλοσοφία («παίδων αθύρματα»). Θέλουν να προχωρήσουν προς κάτι τολμηρότερο και θεϊκότερο· προς κάτι που τους σπρώχνει και τους προετοίμασε η μέχρι τώρα πορεία, κατάκτησις και δίψα τους.
* Οι Ελληνες και οι Ρωμαίοι
«Πολιτισμός των Ελλήνων. Καμιά λατρεία της δύναμης. Το χρονικό ήταν μονάχα μια γέφυρα. Στις ψυχικές καταστάσεις, δεν ζητούσαν την έντασι, αλλά την καθαρότητα». (Simone Weil)
H συνάντησις του Ελληνισμού με τον Χριστιανισμό σφράγισε την ιστορία του, αλλά και της ανθρωπότητος. Οταν ζήτησαν να δουν τον Χριστό Ελληνες, ο Κύριος είπε: «Νυν εδοξάσθη ο υιός του ανθρώπου».
Οι Ελληνες (όχι οι Ρωμαίοι ούτε οι Εβραίοι) δέχονται το μήνυμα της Καινής Κτίσεως. Είναι προετοιμασμένοι από τους φιλοσόφους, ποιητές και τραγικούς.
Διά των Ελλήνων μεταδίδεται το μήνυμα της Καινής Κτίσεως στον κόσμο. Γι’ αυτό ο π. Γεώργιος Φλωρόβσκι τολμά να διακηρύξη: «Το να είμαστε Χριστιανοί σημαίνει να είμαστε Ελληνες, μιας και η Καινή Διαθήκη, την ύψιστη αυθεντία της οποίας αποδεχόμαστε, είναι διά παντός ένα ελληνικό βιβλίο».
Στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, όταν η ρωμαϊκή αυτοκρατορία επεκτείνεται ως δύναμις, ο Ελληνισμός διεισδύει ως πνεύμα. Μετά τους διωγμούς και τη μεταφορά της πρωτευούσης της αυτοκρατορίας από την παλαιά στη νέα Ρώμη, το ρωμαϊκό δίκαιο υπάρχει ως πλαίσιο και βάσις διοικήσεως, η λατινική γλώσσα ως επίσημη του κράτους. Με τον καιρό φυσιολογικά σβήνει η λατινική. Τη θέσι της παίρνει η ελληνική, ομιλούμενη από τον λαό. Αυτή γίνεται γλώσσα του κράτους, της λατρείας, της θεολογίας, της λογοτεχνίας…
H αυτοκρατορία λέγεται ρωμαϊκή, από την αρχή μέχρι τέλους. Σε ελληνική εξελίσσεται. Τελικά είναι η χριστιανική αυτοκρατορία· η του χριστιανικού Ελληνισμού. Ξεπερνιέται ο παγανιστικός Ελληνισμός. Μένει η ψυχή του και η δουλειά του, μεταμορφωμένη. Φτάνουμε σ’ αυτό που ζητούσαν οι Ελληνες.
Τους κλασικούς φιλοσόφους διαδέχονται οι Πατέρες της Εκκλησίας. Οι πρώτοι είναι υποδείγματα στη σκέψι και στη διανόησι. Οι δεύτεροι αναδεικνύονται οικουμενικοί διδάσκαλοι, γιατί δεν προσφέρουν το αποτέλεσμα της διανοητικής των δουλειάς και ανησυχίας, αλλά τη χάρι του Θεού, που δίδεται σε αυτούς που παραδίδονται εξ ολοκλήρου στο θέλημα του Θεού. Δεν είναι οι διανοούμενοι αλλά οι πάσχοντες τα θεία. Φανερώνονται ως μεγάλα φώτα που φωτίζουν με άκτιστο φως την οικουμένη. Είναι οι πυρπολούμενοι από το άστεκτο πυρ του θείου και εκστατικού έρωτος.
Ξεπερνούν την κτίσι και τη διανόησι. Φτάνουν στη θεία ανάπαυσι της αιωνίου παρακλήσεως που σώζει τον άνθρωπο, χαρίζοντάς του την ελευθερία του μέλλοντος αιώνος, ενώ ζη στον χώρο και στον χρόνο. Είναι νεκροί και αείζωοι. Καθ’ ημέραν αποθνήσκουν και ανασταίνονται. «Οι της καθ’ ημάς θεοσοφίας αρχηγικοί καθηγεμόνες υπέρ αληθείας αποθνήσκουσιν πάσαν ημέραν ως εικός, και λόγω παντί και έργω τη ενιαία των χριστιανών αληθογνωσία». (Αγιος Διονύσιος Αρεοπαγίτης)
Μια μεταμόρφωσις του παλαιού κόσμου ιερουργείται. Μια μετάβασις πραγματοποιείται. Από τα παλαιά περνούμε στα καινά. Από τα συγκεχυμένα και βέβηλα στα συλλειτουργούντα καθαρώς και οσίως. Από τις σκοτεινές υποθέσεις και αναζητήσεις του «ζητείν τον Θεόν ει άρα γε ψηλαφήσειαν αυτόν» (Πράξ. 17, 27) στο «νυν πάντα πεπλήρωται φωτός».
Προχωρούμε από τη φιλοσοφία στη θεολογία· από την τραγωδία στη θεία μυσταγωγία. Διαμορφώνεται ως θεία κεκαθαρμένη λατρεία η Θεία Λειτουργία, η Μεγάλη Εβδομάδα.
* Βυζαντινή λατρεία και θεολογία
Στο θαύμα της βυζαντινής λατρείας και λειτουργικής θεολογίας όλες οι ελληνικές προσπάθειες και κατακτήσεις στη φιλοσοφία, στη γλώσσα και στην τέχνη βρίσκονται παρούσες, αξιοποιημένες και μεταμορφωμένες. Ολα διακρίνονται, υπάρχουν μεμυημένα και συλλειτουργούντα μέσα σε μια γαληνιαία λάμψι ακτίστου φέγγους και κάλλους θεϊκού.
Μέσα στη θεία μυσταγωγία της Ορθοδόξου λατρείας βρίσκεις τον ουρανό στη γη όχι ως θεατρική αναπαράστασι, αλλά ως λειτουργική πραγματικότητα. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα βασιλεύει και διευθετεί τα πάντα η ασύγχυτη και αδιαίρετη ένωσις του θείου και ανθρωπίνου· δωρεά της παρουσίας του Θεανθρώπου Κυρίου, που είναι ο προσφέρων και προσφερόμενος. Εδώ ταυτίζεται η άκρα ταπείνωσις με την άφατη δόξα, η θεία αγάπη με το αμήχανον κάλλος, η ελευθερία με την ενότητα. Δεν υπάρχουν χωρισμοί. Δεν υπάρχει Ιουδαίος και Ελληνας. Ολοι είναι ένα εν Χριστώ Ιησού.
H Θεία Λειτουργία προσφέρεται υπέρ της οικουμένης. Είναι το προζύμι της Βασιλείας που ζυμοί όλο το φύραμα, η χώρα του Αχωρήτου που αγκαλιάζει την οικουμένη, το χωνευτήρι, η χοάνη που δέχεται και αφομοιώνει, χωνεύει και αξιοποιεί θείως τα θετικά στοιχεία κάθε πολιτισμού και νοοτροπίας.
Δεν αγνοεί τη Δύσι (προέρχεται από αυτήν η Νέα Ρώμη). Προσλαμβάνει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Ανατολής (το πάθος και το βάθος της). Ολα δοκιμάζονται, καθαίρονται· «οποίον το έργον εκάστου εστί το πυρ δοκιμάσει».
Ενας νέος κόσμος αναδύεται. Είναι η δημιουργία του νέου πολιτισμού, του σεμνού και μεγαλοπρεπούς, του ερασμίου και γαλήνιου. Ανέχεται όλους. «Πάντα στέγει, πάντα ελπίζει».
* Το ορθόδοξο Βυζάντιο
Αυτό εμποδίζει, αλλοιώνει και αγιάζει τον άνθρωπο ολόκληρο και τη δημιουργία του. Φαίνεται στο συνοδικό σύστημα διοικήσεως που επιβάλλεται, στο κατανυκτικό μέλος των ύμνων που ακούγεται· στην ιεροπρεπή έκφρασι των εικόνων, που φωτίζει την Εκκλησία, και στην άγια αρχιτεκτονική των ναών, που δέχεται τον άνθρωπο. Ολα, με τον λόγο και τη σιωπή, το έργο και το ήθος, φανερώνουν την ίδια θεανθρώπινη πραγματικότητα.
«Ιδού θυσία μυστική τετελειωμένη δορυφορείται».
Αυτή η τετελειωμένη λατρεία και θεολογία προσφέρεται δωρεάν σε όλο τον κόσμο.
H διάδοσις της Πίστεως πραγματοποιείται ως διάσωσις και μεταμόρφωσις, όχι ως κατάκτησις και υποδούλωσις, των εκχριστιανιζομένων λαών.
Αυτό που προσφέρει το ορθόδοξο Βυζάντιο στους πολίτες του, είναι μια χάρι που στον καιρό της αυτοκρατορίας τούς κρατά σεμνούς και στην περίοδο της δουλείας αγέρωχους.
Οταν πέφτη και χάνεται η αυτοκρατορία, μένει η Μεγάλη Εκκλησία ως εθναρχούσα δύναμις των Ορθοδόξων λαών. Με την άλωσι της Πόλεως χάνομε την αίγλη της αυτοκρατορίας και κερδίζομε την ευλογία της δοκιμασίας.
Μέσα στην Εκκλησία αποδεικνύεται ότι, όταν χάνης κάτι σημαντικό που σε πονά, σου προσφέρεται (αν φανής άξιος της δοκιμασίας) κάτι πιο πολύτιμο, πνευματικό και ακατάλυτο, που δεν θα το κέρδιζες χωρίς την προηγηθείσα απώλεια.
Μέσα στις συνθήκες της σκλαβιάς, που μας έφερε στο «εξαπορηθήναι και του ζην», υπάρχει, ως δύναμις ζωής, η πίστις. Μένει η Θεία Λειτουργία, η Μεγάλη Εβδομάδα, που παίρνει όλο τον υπόδουλο λαό, τον μυσταγωγεί και τον φέρνει διά του πάθους του στο γεγονός της Αναστάσεως, στην εσωτερική βεβαιότητα ότι κάτι υπάρχει που δεν χάνεται· μια παρηγοριά που σε συντροφεύει στη σκλαβιά και καταργεί τον θάνατο.
Αυτό φαίνεται και ψηλαφείται στο πώς ο πιστός λαός έζησε στη μακραίωνη περίοδο της Τουρκοκρατίας· πώς αντιστάθηκε πνευματικά και σωματικά· πώς έκλαψε, τραγούδησε τον πόνο του· έκτισε τα σπίτια και τους ναούς· διοργάνωσε την παιδεία· αγωνίστηκε, θυσιάστηκε, κυοφορώντας πάντοτε μέσα στην καρδιά του τον πόθο της ελευθερίας, τη Μεγάλη Ιδέα. «Πάλι με χρόνους με καιρούς…»
Ο Αρχιμανδρίτης Βασίλειος είναι Καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Ιβήρων του Αγίου Ορους.
