Από τη στομφώδη ρητορική, στην επίσημη συνέντευξη Τύπου, του συγγραφέα Πιετράντζελο Μπουταφουόκο αντιλαμβανόμαστε ότι αυτή η Μπιενάλε της Βενετίας δεν είναι όπως οι προηγούμενες. Ο σημερινός πρόεδρος της Μπιενάλε, ένας από τους ελάχιστους αναγνωρίσιμους ιταλούς «διανοουμένους της Δεξιάς», διορίστηκε από την κυβέρνηση Μελόνι σε μια περίοδο εμμονικά επιδιωκόμενης αλλαγής πολιτισμικού παραδείγματος.
Οι δύο προηγούμενες Μπιενάλε (2021 και 2023, επιμελητές Χασίμ Σαρκίς και Λέσλι Λόκο αντίστοιχα) έδιναν έμφαση στις παγκόσμιες κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις, στην αναγνωρισιμότητα των συλλογικών ταυτοτήτων και στις εναλλακτικές αρχιτεκτονικές πρακτικές μακριά από τον υπερκαπιταλιστικό καταναλωτισμό, ιδιαιτέρως στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Σήμερα, προφανώς, τα παραπάνω είναι λέξεις-κλειδιά εκτός πολιτικού πλαισίου.
Ο Μπουταφουόκο επέλεξε ως διευθυντή αυτής της Μπιενάλε τον υπερδραστήριο και επικοινωνιακό τορινέζο αρχιτέκτονα και μηχανικό Κάρλο Ράτι, διευθυντή του Senseable City Lab στο ΜΙΤ της Βοστώνης. Ο Ράτι, αισιόδοξος όπως όλοι οι τεχνοκράτες, ανέλαβε τη «διόρθωση» του προφίλ της Μπιενάλε με την οργάνωση μιας έκθεσης όπου η στρατηγική της προσαρμοστικότητας απέναντι στην κλιματική κρίση συναντά τον κόσμο της τεχνικής, τις ψηφιακές τεχνολογίες και την τεχνητή νοημοσύνη.
Επιστήμη, ντιζάιν και ουμανισμός μαζί, με τη συνεργασία όλων των δυνατών ειδικοτήτων: από τους αρχιτέκτονες, τους φιλόσοφους και τους καλλιτέχνες μέχρι τους μάγειρες, τους μόδιστρους και τους αγρότες. Ολα είναι αρχιτεκτονική, όλα είναι Μπιενάλε. Ο Ράτι επισημαίνει ότι «η διαχείριση ενός εχθρικού περιβάλλοντος είναι στο ίδιο το DNA της αρχιτεκτονικής» και ότι «η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να δώσει μόνη της όλες τις λύσεις αλλά να θέσει τα σωστά ερωτήματα, και να ζητήσει βοήθεια από άλλες ειδικότητες».
Το έκανε προσκαλώντας στην έκθεση βραβεία Νομπέλ, Πρίτσκερ, ειδικούς επιστήμονες του κλίματος ή της computer science, ενώ μετά από ανοιχτή πρόσκληση «συγκέντρωσε» συνολικά 750 συμμετέχοντες (αριθμός-ρεκόρ για την Μπιενάλε). Φυσικά σε αυτούς προστέθηκαν και οι συμμετέχοντες στα 66 εθνικά περίπτερα για ένα πληθωρικό εκθεσιακό μενού, μαζί με τις παράλληλες εκδηλώσεις.
Η έκθεση φιλοξενείται στο Μεγάλο Αρσενάλι, μια και το Περίπτερο της Ιταλίας στους Κήπους είναι φέτος κλειστό λόγω εργασιών. Ο Ράτι επέλεξε μια πολύ πυκνή δομή στην παρουσίαση των συμμετοχών που δεν διευκολύνει πάντα την κίνηση των επισκεπτών ούτε την ταύτιση των συμμετεχόντων.
Πρόκειται ωστόσο για μια υπερπαραγωγή, για ένα εκρηκτικό brainstorming γύρω από τις βασικές ιδέες του επιμελητή: δεν είναι πλέον καιρός για ουτοπίες αλλά για δράση, κυρίως για σχεδιασμό. Ο πλανήτης μας είναι αναμφίβολα το μόνο κατοικήσιμο μέρος του κόσμου: οι πιο αβίωτες περιοχές του είναι πολύ πιο φιλόξενες από οποιοδήποτε τεχνητά διαμορφωμένο περιβάλλον έξω από αυτόν.
Το μέλλον θα διαμορφωθεί στη βάση τριών ειδών ευφυΐας: της φύσης, της τεχνητής νοημοσύνης και της συλλογικής βούλησης (gens, δηλαδή λαός στα λατινικά, είναι η ρίζα του τριπλού νοήματος της λέξης «Intelligens» στον τίτλο της 19ης Μπιενάλε). Η εργασία του αρχιτέκτονα σήμερα προϋποθέτει τη συνεργασία με άλλες ειδικότητες: είναι πράγματι μετρημένες στα δάκτυλα οι φετινές συμμετοχές που υπογράφονται από έναν μόνο αρχιτέκτονα – Κένγκο Κούμα, Νόρμαν Φόστερ, Μπενεντέτα Ταλιαμπούε.
Ο πρώτος εκθεσιακός χώρος στο Αρσενάλι είναι σοκαριστικός: ένα σκοτεινό και ασφυκτικό περιβάλλον (σχεδιασμένο από το γερμανικό γραφείο Raumlabor) με εσωτερική θερμοκρασία 42 βαθμών και υψηλή υγρασία: στο κέντρο του τοποθετείται αντιστικτικά το έργο από νέον Τρίτος Παράδεισος του Μικελάντζελο Πιστολέτο, για να μας θυμίζει ότι δεν υπάρχει αισθητική χωρίς επιβίωση.
Αμέσως μετά επανέρχεται η ανακούφιση του φυσιολογικού κλίματος με την εγκατάσταση «The Other Side of the Hill» της Πατρίσια Ουρκιόλα και επιστημονική επιμέλεια της Μπεατρίθ Κολομίνα κ.ά.: πρόκειται για έναν μεγάλο καμπυλόγραμμο τοίχο από βενετσιάνικα τούβλα που συμβολίζει τον πληθυσμό της Γης, ενώ από πίσω εμφανίζεται μια σπηλαιώδης δομή με ψηφιακές εικόνες αποικιών βακτηρίων.
Οπως τα τελευταία προσαρμόζονται σε οποιοδήποτε περιβάλλον, την ίδια συμπεριφορά πρέπει να υιοθετήσουν και τα ανθρώπινα όντα. Ακολουθεί μια μεγάλη ποικιλία συμμετοχών (εγκαταστάσεων) που εκφράζουν μια στάση, μιαν ιδέα, ένα κόνσεπτ αλλά όχι έναν χώρο, έναν τόπο, μια κοινότητα αναφοράς, σαν ο πλανήτης στο σύνολό του να είναι ένα ενιαίο περιβάλλον σε αναζήτηση νέας προσαρμογής.
Στις επιτυχημένες προτάσεις περιλαμβάνεται και το «Metabolic Home» (Λυδία Καλλιπολίτη, Αρετή Μαρκοπούλου, Post-Spectacular Office) που εξερευνά εναλλακτικούς τρόπους συμβίωσης. Ακολουθούν οι ξυλογλύπτες του Μπουτάν που «συνυπάρχουν» μεταξύ άλλων με ένα τούνελ από περιττώματα ελέφαντα, με έναν ιταλικό πυρηνικό αντιδραστήρα τέταρτης γενιάς αλλά και με τα ανθρωποειδή του Πολυτεχνείου του Τορίνου, του ΜΙΤ ή της Ζυρίχης, σχεδιασμένα έτσι ώστε σε λίγο όχι μόνο να περπατούν αλλά να φτιάχνουν και ένα σπριτζ… Την εμπειρία ολοκληρώνει η ποιητική συμβολή του συνθέτη Ζαν-Μισέλ Ζαρ, στο τέλος της μόστρας.
Τα εθνικά περίπτερα (με την απουσία του Ισραήλ και της Ρωσίας) κινούνται γενικά στο πλαίσιο της θεματικής του Ράτι, εκ των πραγμάτων όμως βρίσκονται στην οπισθοφυλακή του ενδιαφέροντος, και αυτό είναι όλο και περισσότερο ένα ζήτημα.
Για διαφορετικούς λόγους βρήκαμε αξιόλογα τα περίπτερα της Τουρκίας (όπως συνήθως), του Μαρόκου, της Γερμανίας και κυρίως της Αγγλίας, που άξιζε κάτι περισσότερο από την ειδική διάκριση που απέσπασε. Στο ελληνικό περίπτερο παρουσιάστηκε ένα μεγάλο ξύλινο πρόπλασμα των ενετικών νεωρίων του Ηρακλείου και των Χανίων, σε επιμέλεια Νίκου Σκουτέλη, Κλήμη Ασλανίδη και συνεργατών.
Αν μη τι άλλο, η ελληνική συμμετοχή είχε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, αφορούσε μια ιστορική δομή σε αποκατάσταση και εμφάνιζε αυξημένο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον λόγω της σχέσης αρχιτεκτονικής και θαλάσσιου χώρου (αυτό ήταν και το θέμα της συμμετοχής της Ιταλίας).
Στην τελετή των εγκαινίων και βραβεύσεων στις 10 Μαΐου, η απουσία της πολιτικής ηγεσίας, από τον δήμαρχο της Βενετίας μέχρι τον/την πρωθυπουργό της χώρας, υπήρξε εκκωφαντική. Δεν είχε συμβεί ποτέ. Πρόκειται για αδιαφορία του σημερινού πολιτικού προσωπικού για τον κόσμο της αρχιτεκτονικής ή για διαφωνία με το περιεχόμενο της έκθεσης; Αρχιτεκτονική όμως δεν γίνεται χωρίς πολιτική…
Ο κύριος Ανδρέας Γιακουμακάτος είναι ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, μέλος της Accademia delle Arti del Disegno της Φλωρεντίας.
