Στις 7 Δεκεμβρίου 1941 ο αμερικανικός ναύσταθμος του Περλ Χάρμπορ στη Χαβάη δέχεται μια αιφνιδιαστική, αλλά συντονισμένη επίθεση από τις ιαπωνικές δυνάμεις. Μέσα σε λιγότερο από δύο ώρες, ο ΄Β Παγκόσμιος Πόλεμος παίρνει νέα τροπή, η οποία θα καθορίσει τις εξελίξεις για ολόκληρο τον πλανήτη.
Συνολικά, η επίθεση κόστισε τη ζωή σε πάνω από 2.400 Αμερικανούς, ενώ περισσότερα από 300 αεροσκάφη και πολλά πλοία καταστράφηκαν ή υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Για την Ιαπωνία, η επιχείρηση θεωρήθηκε τακτικά επιτυχής, όμως σύντομα θα αποδεικνυόταν στρατηγικά μοιραία.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες κηρύσσουν πόλεμο στην Ιαπωνία, μπαίνοντας επίσημα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Λίγες ημέρες αργότερα, Γερμανία και Ιταλία κηρύσσουν με τη σειρά τους πόλεμο στις ΗΠΑ, μετατρέποντας τη σύγκρουση σε πλήρως παγκόσμια.
«ΤΟ ΒΗΜΑ» της 6ης Δεκεμβρίου 1981, λίγο πριν συμπληρωθούν 40 χρόνια από την επίθεση, επιχειρεί να φωτίσει τα γεγονότα μέσα από τότε πρόσφατες αποκαλύψεις και αποχαρακτηρισμένα έγγραφα των αμερικανικών υπηρεσιών, αναδημοσιεύοντας κείμενο του βρετανού ιστορικού και ερευνητή στρατιωτικής ιστορίας, Τζον Κοστέλο. Αφετηρία του κειμένου είναι το ίδιο ερώτημα που απασχολεί ιστορικούς και ερευνητές μέχρι σήμερα:
Γιατί αιφνιδιάστηκαν τόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες;
Ενδεικτική είναι η αντίδραση του αμερικανού υπουργού Ναυτικών Φρανκ Νοξ στο πρώτο τηλεγράφημα:
«“Θεέ μου, δεν μπορεί να είναι αλήθεια, θα εννοεί τις Φιλιππίνες”.
»Αυτή ήταν η αντίδραση του Αμερικανού υπουργού των Ναυτικών Φρανκ Νοξ, όταν, στις 7 Δεκεμβρίου του 1941, έλαβε το επείγον τηλεγράφημα: ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΕΠΙΘΕΣΗ ΣΤΟ ΠΕΡΛ ΧΑΡΜΠΟΡ
»Ανάλογη ήταν και η αντίδραση του Προέδρου Φρανγκλίνου Ρούζβελτ, που το τηλεφώνημα του Νοξ του διέκοψε το γεύμα. Αυτό που προκάλεσε την κατάπληξη των Αμερικανών επισήμων δεν ήταν ότι η Ιαπωνία είχε εξαπολύσει τον πόλεμο του Ειρηνικού. Ήταν το γεγονός ότι η επίθεση είχε εκδηλωθεί στη Χαβάη, δηλαδή 5000 μίλια ανατολικά από τις Φιλιππίνες, όπου αναμενόταν το χτύπημα.
Αεροφωτογραφία ιαπωνικού αεροσκάφους την ώρα της επίθεσης στο Περλ Χάρμπορ
»Γιατί η τόση κατάπληξη αφού οι Αμερικανοί ήταν σχεδόν βέβαιοι ότι η Ιαπωνία αργά ή γρήγορα θα εξαπέλυε επίθεση εναντίον τους;
Κώδικες, διαρροές και η λάθος βεβαιότητα της Ουάσιγκτον
Ο ιστορικός Κοστέλο αποκάλυπτε ότι η αμερικανική μυστική υπηρεσία είχε από καιρό αποκρυπτογραφήσει την ιαπωνική διπλωματική αλληλογραφία («Πορφύρα»), αλλά όχι τους στρατιωτικούς κώδικες του ιαπωνικού ναυτικού:
»… μολονότι διάβαζαν από καιρό την ιαπωνική διπλωματική αλληλογραφία του κώδικα που ήταν γνωστός ως “Πορφύρα”, δεν είχαν κατορθώσει να διεισδύσουν στους περίπλοκους στρατιωτικούς κώδικες με τους οποίους στέλνονταν τα σήματα στο ναυτικό και στο στρατό. Η διείσδυση αυτή κατορθώθηκε μόνο ένα χρόνο μετά την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ.
»Έτσι, αποδεικνύεται τώρα, ότι η Ουάσιγκτον στηριζόταν υπερβολικά σ’ αυτή τη διπλωματική αλληλογραφία, πιστεύοντας ότι αυτή μόνη θα αποκάλυπτε το πότε και που θα εκδηλωνόταν η ιαπωνική επίθεση. Αποκαλύπτεται ωστόσο ότι η “Πορφύρα” δεν πρόσφερε συγκεκριμένη προειδοποίηση, και έτσι οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες είχαν άγνοια του γεγονότος ότι η Χαβάη αποτελούσε μείζονα στόχο στα ιαπωνικά πολεμικά σχέδια.
Το «μήνυμα-κλειδί» που αποκρυπτογραφήθηκε χρόνια αργότερα
Στο κείμνεο γίνεται ιδιαίτερη μνεία σε ένα απόρρητο ιαπωνικό μήνυμα, που εστάλη από το Βερολίνο στο Τόκιο και το οποίο οι Αμερικανοί έπιασαν στις 12 Δεκεμβρίου 1941, αλλά αποκρυπτογράφησαν μόλις το 1945.
»Μόνο τον περασμένο Απρίλιο κρίθηκαν δημοσιεύσιμα μία σειρά απορρήτα ως τώρα έγγραφα, τα οποία περιείχαν ένα μήνυμα τόσο σημαντικό που μας υποχρεώνει να αναθεωρήσουμε τις αντιλήψεις μας για τις εξελίξεις που οδήγησαν στην έκρηξη του πολέμου του Ειρηνικού […]
Το «ΒΗΜΑ» παρέθετε αυτούσιο το ιαπωνικό σήμα, το οποίο αποκάλυπτε ότι οι Γερμανοί είχαν ενημερώσει το Τόκιο για εσωτερικό έγγραφο του βρετανικού πολεμικού συμβουλίου:
»“Έλαβα σήμερα το απόγευμα από το γερμανικό ναυτικό λεπτομέρειες για τη σύσκεψη του βρετανικού υπουργικού συμβουλίου που έγινε στις 15 Αυγούστου τρ. ε., με θέμα τις επιχειρήσεις κατά της Ιαπωνίας […] Εν τω μεταξύ, ιδού τα κυριότερα σημεία:
1. Μολονότι η Ιαπωνία τρέφει τη φιλοδοξία να καταλάβει τη Σιγκαπούρη, η παρούσα κατάσταση δε θα επιτρέψει στη Βρετανία να στείλει το στόλο της στην Απω Ανατολή και έτσι θα υποχρεωθεί να υπερασπιστεί τη νήσο στέλνοντας στρατιωτικές και αεροπορικές ενισχύσεις.
2. Η Ιαπωνία θα εισβάλει πιθανώς στη Γαλλική Ινδοκίνα ή στο Σιάμ σαν πρώτο βήμα, και θα ακολουθήσουν οι Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες και η Σιγκαπούρη […]
3. Το Χόνγκ Κόνγκ θα εγκαταλειφτεί, αλλά η αντίσταση θα συνεχιστεί για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο διάστημα…”
»Η ακρίβεια αυτής της αναφοράς επιβεβαιώθηκε αργότερα από τις χτυπητές ομοιότητές της με το βρετανικό μνημόνιο της 31ης Ιουλίου 1940, που είχε τον τίτλο: “Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΠΩ ΑΝΑΤΟΛΗ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΙΑΠΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΘΕΣΕΩΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΜΑΣ” και που αποτέλεσε τη βάση των συζητήσεων του βρετανικού πολεμικού συμβουλίου τις δυο πρώτες εβδομάδες του Αυγούστου. Το μνημόνιο έδινε ζοφερή εικόνα για την ικανότητα της Βρετανίας να υπερασπιστεί, ακόμη και με την ολλανδική βοήθεια, τις εκτεταμένες κτήσεις της χωρίς την αμερικανική παρέμβαση […]
Πολιτικές εντάσεις στο Τόκιο που προανήγγειλαν την καταιγίδα
Οι πληροφορίες αυτές όξυναν τις διαφωνίες στο εσωτερικό της ιαπωνικής κυβέρνησης ανάμεσα στον πρωθυπουργό Κονόε και τον υπέρ του Άξονα υπουργό Εξωτερικών Ματσουόκα.
Η αδυναμία της Βρετανίας στην Άπω Ανατολή ενίσχυσε τα επιχειρήματα υπέρ μιας επίθεσης προς τον νότο, αλλά το αυτοκρατορικό ναυτικό φοβόταν άμεση σύγκρουση με τις ΗΠΑ. Τελικά, η πολιτική αβεβαιότητα του 1941 οδήγησε στην πτώση Κονόε και στην άνοδο των μιλιταριστών.
Τα προειδοποιητικά σήματα που δεν ερμηνεύθηκαν σωστά
»Από τη στιγμή όπου οι Ιάπωνες πήραν την απόφαση να επιτεθούν, οι προθέσεις τους άρχισαν να διαφαίνονται με μεγάλη σαφήνεια στα σήματά τους […] Την πιο ευδιάκριτη προειδοποίηση την παρείχαν τα σήματα που ανταλλάσσονταν μεταξύ Βερολίνου και Τόκιο. Στις 27 Νοεμβρίου ο υπουργός των Εξωτερικών από το Τόκιο πληροφορούσε τον πρεσβευτή Οσίμα στο Βερολίνο ότι οι διαπραγματεύσεις που γίνονταν στην Ουάσιγκτον μεταξύ Αμερικανών και Ιαπώνων “θα διακοπούν σε δυο – τρεις μέρες”. Στις 30 Νοεμβρίου ο πρεσβευτής λάβαινε την εντολή να ειδοποιήσει τον Χίτλερ ότι οι εχθροπραξίες μεταξύ Ιαπωνίας και Αγγλοσαξόνων θα άρχιζαν από στιγμή σε στιγμή.
Ακόμη και όταν τα σημάδια πλήθαιναν τις τελευταίες ημέρες πριν από την επίθεση, η αμερικανική διοίκηση παρέμενε πεπεισμένη ότι ο κίνδυνος βρισκόταν στον δυτικό Ειρηνικό:
»Το απόγευμα της 6ης Δεκεμβρίου η Ντόροθυ Έτζερς, που εργαζόταν στο ιαπωνικό τμήμα της μυστικής υπηρεσίας του αμερικανικού ναυτικού, έπιασε ένα σήμα που αναφερόταν στα φωτεινά σήματα που θα έκανε Ιάπωνας πράκτορας στη Χονολουλού για να δείξει τον αριθμό των αμερικανικών πολεμικών που βρίσκονταν στο Περλ Χάρμπορ. Η Έτζερς πήγε αμέσως το σήμα στον αξιωματικό υπηρεσίας Άλγουιν Κράμερ. Αλλά αυτός ήταν πνιγμένος στη δουλειά με τα διπλωματικά σήματα του κώδικα “Πορφύρα” και αγνόησε το ύποπτο σήμα.
“Μπορεί να περιμένει ως τη Δευτέρα”, είπε.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 6.12.1981, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
Ωστόσο, υπήρχαν και άλλες ενδείξεις που όμως δεν αξιοποιήθηκαν. Στις 2 Δεκεμβρίου, οι Ολλανδοί της Ιάβας είχαν εντοπίσει σήμα για ιαπωνικά σχέδια στον Ειρηνικό και το μεταβίβασαν στις ΗΠΑ, ενώ αμερικανικό ατμόπλοιο που ταξίδευε προς τον Άγιο Φραγκίσκο είχε επίσης πιάσει σήματα από ιαπωνικό στόλο που κινούνταν προς τη Χαβάη.
Οι μοιραίες βεβαιότητες Φίλιπς και Μακάρθουρ
Ο Κοστέλο αναφέρεται, επίσης, στην υπερβολική αυτοπεποίθηση δύο κρίσιμων διοικητών, του βρετανού ναυάρχου Φίλιπς στη Σιγκαπούρη και του αμερικανού στρατηγού Μακάρθουρ στις Φιλιππίνες.
Και οι δύο πίστευαν ότι μπορούσαν να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε ιαπωνική κίνηση. Η πραγματικότητα τους διέψευσε με τραγικό τρόπο.
Ο Μακάρθουρ, παρά τις ειδοποιήσεις, δεν έδωσε εντολή για προληπτική επιδρομή κατά των ιαπωνικών βάσεων στη Φορμόζα:
»Στη Μανίλα, ο Μακάρθουρ ξύπνησε από την είδηση ότι ο αμερικανικός στόλος είχε βομβαρδιστεί. Μέσα σε μια ώρα η Ουάσιγκτον τον είχε ειδοποιήσει να μην εκπλαγεί αν σύντομα δεχόταν επίθεση και ο ίδιος. Και όμως, πράγμα απίστευτο, ούτε τότε ο Μακάρθουρ δεν άφησε το μεγάλο του ατού, τα βαρέα βομβαρδιστικά του, να πραγματοποιήσουν προληπτική πρωινή επιδρομή κατά των ιαπωνικών αεροπορικών βάσεων στη Φορμόζα.
»Αν το είχε κάνει, τα αεροπλάνα του θα είχαν πιάσει τα ιαπωνικά αεροπλάνα στο έδαφος, καθηλωμένα από την κακοκαιρία. Αντί γι’ αυτό, το μεσημέρι δεν υπήρχαν καν καταδιωκτικά στον αέρα για να αντιμετωπίσουν την ιαπωνική αεροπορική επιδρομή που κατέστρεψε τα μισά από τα αεροπλάνα του Μακάρθουρ στο έδαφος.
Στη Σιγκαπούρη, ο ναύαρχος Φίλιπς απέπλευσε χωρίς επαρκή αεροπορική κάλυψη, παρότι είχε λάβει το αποθαρρυντικό σήμα:
“ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΔΥΝΑΤΟΣ”
»Ένας περισσότερο πεπειραμένος ναυτικός θα είχε καταλάβει την ίδια στιγμή ότι η αποστολή του ήταν ακατόρθωτη. Αλλά για τον Φίλιπς η υποχώρηση ήταν παντελώς ξένη προς τις παραδόσεις του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού.
»Σαράντα οκτώ ώρες αργότερα, ο ίδιος και τα δύο υπερήφανα πλοία του ο “Πρίγκιψ της Ουαλλίας” και το “Ρηπάλς”, βρίσκονταν στον υγρό τάφο τους, στο βυθό της Νότιας θάλασσας της Κίνας».
