Στο χώμα, στη φυλακή ή στην εξορία. Εκεί έχουν καταλήξει σχεδόν όλοι οι επιφανείς και ορκισμένοι εχθροί του Βλαντίμιρ Πούτιν. Σταθερή φωνή αντιπολίτευσης στον ρώσο πρόεδρο, ο Μπορίς Νεμτσόφ έπεσε νεκρός, με τέσσερις σφαίρες στην πλάτη, δύο βήματα μακριά από το Κρεμλίνο. Η δολοφονία του είναι η τελευταία σε μια σειρά από ανεξιχνίαστους, βίαιους θανάτους αντιφρονούντων. Τουλάχιστον 15 άνθρωποι που όρθωσαν το ανάστημά τους στο καθεστώς του «τσάρου» έχουν σκοτωθεί από το 2000. Πολιτικοί, δημοσιογράφοι, δικαστές, ακόμη και πρώην κατάσκοποι ή στρατιωτικοί έχουν βγει από τη μέση υπό μυστηριώδεις συνθήκες. Μόνο δύο υποθέσεις έχουν εξιχνιαστεί.
Από τις πιο πολύκροτες ήταν της Αννας Πολιτκόφσκαγια, το 2006. Η δημοσιογράφος είχε γίνει γνωστή για τα μαχητικά ρεπορτάζ στην εφημερίδα της αντιπολίτευσης «Novaya Gazeta», με τα οποία αποκάλυπτε παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τα ρωσικά στρατεύματα στην Τσετσενία. Πρώην αξιωματικός των μυστικών υπηρεσιών, ο Αλεξάντρ Λιτβινένκο δηλητηριάστηκε με ραδιενεργό πολώνιο 210 σε ξενοδοχείο στο Λονδίνο τον Νοέμβριο του 2006. Πέθανε τρεις εβδομάδες αργότερα, στα 46 του. Ηχηρός επικριτής του Κρεμλίνου, είχε αποκτήσει πολιτικό άσυλο στη Βρετανία, αλλά δεν γλίτωσε ούτε εκεί.
Ο Στανισλάβ Μαρκέλοφ, 34χρονος δικηγόρος για τα πολιτικά δικαιώματα, πυροβολήθηκε θανάσιμα ύστερα από συνέντευξη Τύπου, στο κέντρο της Μόσχας, τον Ιανουάριο του 2009. Η 50χρονη ακτιβίστρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα Νατάλια Εστεμίροβα απήχθη στην Τσετσενία τον Ιούλιο του 2009 και βρέθηκε νεκρή την ίδια ημέρα.
Γεγονός είναι ότι στις αρχές του 2015 ο Νεμτσόφ ήταν ένας από τους τελευταίους ηγέτες της αντιπολίτευσης που είχε μείνει όρθιος, και ελεύθερος, στη Ρωσία.
Μερικοί ζουν στην εξορία. Ο πρώην ολιγάρχης Μιχαήλ Χοντορκόφσκι είναι μόνιμος κάτοικος Ελβετίας. Το ίδιο και ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι, ο Γκάρι Κασπάροφ. Αλλοι είναι στη φυλακή ή σε κατ’ οίκον περιορισμό, όπως ο Αλεξέι Ναβάλνι. Οι πιο πολλοί έχουν απλώς σωπάσει, ύστερα από παρενοχλήσεις και απειλές.
Και όμως, πριν από τρία χρόνια υπήρξε μια σύντομη περίοδος, μετά τις βουλευτικές εκλογές του 2011, όταν κάτι φάνηκε να κουνιέται στην αντιπολίτευση, με μεγάλες διαδηλώσεις για τη νοθεία στη Μόσχα.
Εκείνη η αισιοδοξία διαλύθηκε μετά τη θριαμβευτική νίκη του Πούτιν στις προεδρικές τον Μάρτιο του 2012.
Ο δολοφονηθείς Μπορίς Νεμτσόφ είχε μιλήσει τότε στην υπογράφουσα. «Η επιστροφή του Πούτιν είναι µια καταστροφή, το χειρότερο σενάριο που θα µπορούσε να συµβεί στη Ρωσία. Θα δούµε αύξηση της διαφθοράς. Ο Πούτιν µετατρέπεται σε Λουκασένκο, αν όχι σε Καντάφι» μας είχε πει.
Σήμερα τα ποσοστά του Πούτιν σπανίως πέφτουν κάτω από 70%, μετά την έκρηξη της εθνικής υπερηφάνειας, λόγω προσάρτησης της Κριμαίας. Το κόμμα του, η Ενωμένη Ρωσία, έχει συντριπτική πλειοψηφία στη Βουλή. Οι άλλες δύο δυνάμεις στη Δούμα είναι οι παλαίμαχοι κομμουνιστές και οι υπερεθνικιστές. Κανείς τους δεν ξεπερνάει εύκολα το 10%. Στη «μη συστημική» αντιπολίτευση; Ελάχιστοι πολιτικοί έχουν εθνικό προφίλ. Οι αυστηροί περιορισμοί στην κρατική τηλεόραση τους στερούν το βήμα για να γίνουν γνωστοί και να μιλήσουν για τις ιδέες τους στον πολύ κόσμο.
Δέκα ημέρες μετά τη δολοφονία ένα είναι το ερώτημα στα χείλη όλων των Ρώσων. Ποιος σκότωσε τον Νεμτσόφ; Σενάρια και θεωρίες συνωμοσίας δίνουν και παίρνουν. Το Κρεμλίνο κατήγγειλε αμέσως «προβοκάτσια», αλλά πολλοί πιστεύουν ότι ο Πούτιν είναι αμέσως ή εμμέσως ο ένοχος. Το είπε ανοιχτά ο πιο γνωστός ηγέτης της αντιπολίτευσης. «Τον δολοφόνησαν μέλη κυβερνητικών ειδικών δυνάμεων ή φιλοκυβερνητικών οργανώσεων με εντολή της πολιτικής ηγεσίας –συμπεριλαμβανομένου του Πούτιν» δήλωσε ο Ναβάλνι.
Ο Νεμτσόφ διοργάνωνε αντιπολεμική διαδήλωση στη Μόσχα και κάποιοι εκτιμούν ότι υπερεθνικιστές είναι πίσω από το έγκλημα. Θιασώτης αυτής της θεωρίας είναι και ο ίδιος ο πρόεδρος της Ουκρανίας. «Ο Νεμτσόφ ισχυριζόταν ότι θα δημοσιοποιούσε πειστικές αποδείξεις για τη μυστική εμπλοκή των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων στην Ουκρανία. Κάποιος φοβόταν πολύ ότι θα το έκανε» είπε ο Πέτρο Ποροσένκο.
Σύμφωνα με άλλο σενάριο, ρώσοι υπερεθνικιστές σκότωσαν τον Νεμτσόφ όχι μόνο για να πάρουν εκδίκηση αλλά και για να στείλουν ισχυρή προειδοποίηση στον Πούτιν να μην κάνει πίσω από τη σκληρή στάση στην Ουκρανία.

Η συνταγή του «ρωσικού µεγαλείου»
Νεολαίοι που πέφτουν στη φωτιά, εθνικισμός, πετρέλαιο και φιμωμένα ΜΜΕ
Πώς κρατάει «σφιγμένα τα λουριά» ο Πούτιν, εξουσιάζοντας τόσο απόλυτα τη Ρωσία; Η φιλοσοφία του συνοψίζεται στην αποκατάσταση του «ρωσικού µεγαλείου». Και η συνταγή της κυριαρχίας του σε πέντε συστατικά. Πρώτον, στους νέους ολιγάρχες, που τους ανέδειξε και του είναι απολύτως αφοσιωµένοι. Δεύτερον, στην απηνή δίωξη της αντιπολίτευσης. Τρίτον, στη φίμωση των ΜΜΕ. Τέταρτον, στον απόλυτο έλεγχο πετρελαίου και φυσικού αερίου, που έχει γίνει όπλο πολιτικής στο εξωτερικό. Και πέμπτον –τελευταίο αλλά όχι έσχατο -, στην προσωπολατρία, την οποία καλλιεργεί εντατικά, ιδίως στις οργανώσεις της νεολαίας.
Από το 2000 ο Πούτιν έχει κλείσει τους περισσότερους ανεξάρτητους τηλεοπτικούς σταθµούς, επέβαλε σκληρή λογοκρισία, µπλόκαρε την πρόσβαση στον Τύπο για την αντιπολίτευση, κατηγόρησε ρώσους ακτιβιστές για τα ανθρώπινα δικαιώµατα και ΜΚΟ ότι είναι δυτικοί κατάσκοποι. Και µοίρασε τη µεγαλύτερη πετρελαϊκή εταιρεία της χώρας, τη Yukos, στους φίλους του.
Οι εχθροί του λένε ότι επιχειρεί να αποκαταστήσει µια δικτατορία σαν εκείνη του Πολίτμπιρο της Σοβιετικής Ενωσης. Και καλούν τον έξω κόσμο να αποφασίσει αν θέλει να θυσιάσει το µέλλον της ελευθερίας και της δημοκρατίας στη Ρωσία στον βωµό του πετρελαίου και του φυσικού αερίου.

Ισχυρό όπλο του Πούτιν είναι χιλιάδες νεολαίοι, που «πέφτουν στη φωτιά» για χάρη του. Η μεγαλύτερη τέτοια οργάνωση, ονόματι «Νάσι» (Ενας από εμάς), ιδρύθηκε με τις ευλογίες του Κρεμλίνου το 2005. Στόχος της είναι να προστατεύσει τη Ρωσία από «ξένες παρεµβάσεις» και από µια «βελούδινη επανάσταση» σαν αυτή που έριξε τη φιλορωσική κυβέρνηση της Ουκρανίας. Αριθµεί 120.000 µέλη ηλικίας 17-25 ετών, τα οποία πάντως αποσκοπούν και σε προσωπικά οφέλη στις σπουδές και στην αγορά εργασίας. Αρκετοί τη συγκρίνουν µε τη σοβιετική νεολαία Κοµσοµόλ. Η «Νάσι» παρουσιάζεται και σαν εµπροσθοφυλακή ενός νέου πολιτικού σχηµατισµού, ο οποίος θα πάρει κάποια στιγµή τη θέση του κυβερνώντος κόµµατος Ενωµένη Ρωσία.

Είναι η δεύτερη οργάνωση νεολαίας του Πούτιν. Η πρώτη, µε 100.000 µέλη, λέγεται «Περπατώντας Μαζί». Εχασε όµως το κύρος της έπειτα από καταγγελίες ότι τα πανεπιστήµια εκβίαζαν φοιτητές να εγγράφονται στις τάξεις της. Κοινό στοιχείο είναι η προσωπολατρία του ηγέτη. Κορίτσια έχουν φωτογραφίες του στο δωμάτιό τους, σαν να ήταν ο Πούτιν σταρ του σινεμά ή της ποπ μουσικής. Εικόνα που τη χτίζει συστηματικά ο ίδιος. Ετσι ο κόσμος είδε τον 62χρονο πρόεδρο να δαμάζει τίγρεις, να παίζει τζούντο, να μπαίνει στο κόκπιτ βομβαρδιστικού Τουπόλεφ, να καβαλάει άλογα, γυμνός από τη μέση και επάνω, αρρενωπός και στιβαρός, το όνειρο κάθε νεαρής Ρωσίδας.

Εκτός από το δικό του ίματζ, ο Πούτιν προβάλλει την ιδεολογία «μιας Ρωσίας πανίσχυρης στην άμυνα, με σφαίρες επιρροής όπως στην Ουκρανία, και επιθετική ρητορική απέναντι στη Δύση», λέει στο «Βήμα» ο Αλεξάντρ Μότιλ, σοβιετολόγος καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Rutgers, στις ΗΠΑ.


«Στην οικονομία εκμεταλλεύθηκε τις υψηλές τιμές πετρελαίου και φυσικού αερίου για να αυξήσει το βιοτικό επίπεδο των Ρώσων, πράγμα που κατάφερε. Αλλά για να διατηρηθεί αυτή η ανάπτυξη, θα έπρεπε η τιμή να παραμείνει σταθερά πάνω από 118 δολάρια το βαρέλι, κάτι εντελώς απίθανο τώρα που η τιμή κατρακυλά» καταλήγει ο Μότιλ.


Ντάνιελ Τρέισμαν: «Ο Νεμτσόφ ενοχλούσε αλλά δεν απειλούσε το καθεστώς»
«Πράγματι ο Νεμτσόφ ενόχλησε με τις φραστικές επιθέσεις του στον αυταρχισμό του καθεστώτος και στον σοβινιστικό ιμπεριαλισμό της ουκρανικής εκστρατείας» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Ντάνιελ Τρέισμαν, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Αντζελες, συγγραφέας βιβλίων για τη σύγχρονη Ρωσία και σχολιαστής στο CNN.

«Αλλά δεν υποθέτω, εκ των προτέρων, ότι ο Πούτιν έδωσε τη διαταγή για τη δολοφονία. Υπάρχουν διάφορες άλλες δυνατότητες: μια υπόγεια ομάδα υπερεθνικιστών, πρώην μαχητές μεταξύ των φιλορώσων αυτονομιστών στην Ανατολική Ουκρανία, ίσως ακόμη και μια σκληροπυρηνική φατρία μέσα στις υπηρεσίες ασφαλείας μπορεί να είναι πίσω από τον φόνο. Χωρίς περισσότερα στοιχεία, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι εικασίες. Αλλά εγώ δεν θα έσπευδα να βγάλω εύκολα συμπεράσματα σχετικά με το ποιος ήταν υπεύθυνος» προσθέτει ο Τρέισμαν.

Γιατί είναι επίσης αλήθεια ότι από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 ως τη μοιραία νύχτα ο Νεμτσόφ ήταν στο πολιτικό περιθώριο. Σε δημοσκόπηση του Κέντρου Levada, μόλις το 6% των Ρώσων είπε ότι εγκρίνει τις ενέργειές του. Το 48% τις αποδοκίμασε και 46% δήλωσε ότι δεν γνωρίζει τίποτε γι’ αυτόν.

Οπως όλοι οι φιλοδυτικοί νεοφιλελεύθεροι της δεκαετίας του 1990, «παιδιά του Γέλτσιν» και του «δόγματος του σοκ» στην οικονομία, δεν κατάφερε να δημιουργήσει μια σύνδεση με τους απλούς Ρώσους, ιδίως έξω από τη Μόσχα.

Ονόμασε το πρώτο βιβλίο των απομνημονευμάτων του «Ο Επαρχιώτης», αλλά για τους αληθινούς επαρχιώτες ο Νεμτσόφ ανήκε στην ελίτ. Και στο κύμα των διαδηλώσεων του 2011-12, η γενιά του 55χρονου Νεμτσόφ ήταν ήδη ξεπερασμένη. Οι νέοι ακτιβιστές, 30άρηδες και 40άρηδες, έχουν άλλες ιδέες και ρητορική που ταιριάζει στην εποχή του Διαδικτύου.
Με άλλα λόγια, «ο Νεμτσόφ δεν ήταν σοβαρή απειλή για το καθεστώς. Ούτε ριζοσπαστικός επαναστάτης: συνεργάστηκε με τις Αρχές για την αποτροπή της βίας στις διαδηλώσεις του 2011 και συμμετείχε σε συζητήσεις με τον τότε πρόεδρο Μεντβέντεφ για μεταρρυθμίσεις στο πολιτικό σύστημα» τονίζει ο Τρέισμαν.
Αλλά η δολοφονία έρχεται σε μια στιγμή που το Κρεμλίνο είναι σαφώς νευρικό. Με το ρούβλι και τον ρυθμό ανάπτυξης σε πτώση, αχτίδες αντιπολίτευσης έχουν ήδη εμφανιστεί σε απροσδόκητες μεριές, ακόμη και στη συνήθως υποταγμένη Δούμα. «Είτε συλληφθούν και τιμωρηθούν οι πραγματικοί δράστες είτε όχι, όλοι γνωρίζουν ποιος δημιούργησε το κλίμα μίσους στο οποίο οι φιλελεύθεροι πολιτικοί παρομοιάζονται με τσακάλια που τα ταΐζουν ξένες πρεσβείες και με πέμπτη φάλαγγα προδοτών» καταλήγει ο Τρέισμαν.

Ο ετερόκλητος θίασος της διαλυμένης αντιπολίτευσης

Αλεξέι Ναβάλνι

Στους δρόμους και στο Internet

Μπλόγκερ, δικηγόρος και ακτιβιστής, ο 38χρονος έγινε διάσημος από τις έρευνες για τη διαφθορά στην ελίτ του Πούτιν. Πρωταγωνιστεί στις διαδηλώσεις από το 2011 και θεωρείται η πιο λαμπρή ελπίδα της αντιπολίτευσης. Καταδικάστηκε για υπεξαίρεση σε φυλάκιση τριάμισι ετών αλλά τέθηκε τελικά σε κατ’ οίκον περιορισμό. Οι Αρχές δεν του επέτρεψαν να πάει στην κηδεία του Νεμτσόφ.

Εντουαρντ Λιμόνοφ

«Στάλιν! Μπέρια! Γκουλάγκ!»

Ο 72χρονος Λιμόνοφ ίδρυσε το 1992 το απαγορευμένο σήμερα Εθνικό Μπολσεβικικό Κόμμα, με έμβλημα που θύμιζε την κόκκινη ναζιστική σβάστικα, αλλά αντί για αγκυλωτό σταυρό είχε ένα κατάμαυρο σφυροδρέπανο. Διαδηλώνει κραυγάζοντας «Στάλιν! Μπέρια! Γκουλάγκ!» και έχει φυλακιστεί για διακίνηση όπλων. Εχει μετονομάσει το κόμμα σε «Αλλη Ρωσία» και κατηγορεί τον Πούτιν σαν «πολύ μαλθακό».
Μιχαήλ Χοντορκόφσκι

Ενας ανυπάκουος ολιγάρχης

Κάποτε ο πλουσιότερος άνθρωπος της Ρωσίας, ο 51χρονος έγινε ολιγάρχης στα χρόνια του ληστρικού καπιταλισμού, αμέσως μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Φυλακίστηκε το 2003, όταν άρχισε να χρηματοδοτεί την αντιπολίτευση. Πέρασε 10 χρόνια σε φυλακή της Σιβηρίας και σήμερα ζει στη Ζυρίχη, όπου δημιούργησε το Ιδρυμα για την Ανοιχτή Ρωσία, με στόχο την ανατροπή του καθεστώτος Πούτιν.

Γκάρι Κασπάροφ
«Τι Αδόλφος Χίτλερ, τι Πούτιν»
Πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι και νυν πολιτικός ακτιβιστής ο 52χρονος Κασπάροφ έχει συλληφθεί πολλές φορές σε αντικυβερνητικές διαδηλώσεις. Εκανε πάταγο συγκρίνοντας τον Πούτιν με τον Αδόλφο Χίτλερ, με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες στο Σότσι. «Στο Βερολίνο του 1936 ήταν ο Χίτλερ, στο Σότσι του 2014 ο Πούτιν. Είναι θέμα προσωπολατρίας» είπε από τη Γενεύη όπου ζει πλέον μονίμως.
Γκενάντι Ζιουγκάνοφ
Αναπολώντας τα σοβιετικά μεγαλεία
Με σύνθημα «Ειρήνη και ψωμί για κάθε σπίτι», ο 70χρονος Γκενάντι Ζιουγκάνοφ είναι βετεράνος ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος, του μεγαλύτερου της αντιπολίτευσης. Υπόσχεται αυξήσεις σε μισθούς και συντάξεις και περισσότερο κρατικό έλεγχο στην οικονομία. Εχει ρεύμα στους πιο ηλικιωμένους νοσταλγούς της ΕΣΣΔ –οι άλλοι λένε ότι ζει μέσα στη ναφθαλίνη.
Βλαντίµιρ Ζιρινόφσκι
Εξορία στους Εβραίους, ναπάλμ στην Τσετσενία
Το ακροδεξιό Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα είναι το «ιδιωτικής χρήσεως» πολιτικό όχημα του αρχηγού. Υπερεθνικιστής, με αντιδυτικά και αντισημιτικά ρατσιστικά ξεσπάσματα, ο 68χρονος Ζιρινόφσκι είναι έμπειρος λαϊκιστής. Κραυγάζει ότι θέλει να προσαρτήσει την Πολωνία στη ρωσική επικράτεια, να εκτοπίσει τους Εβραίους και να βομβαρδίσει με ναπάλμ την Τσετσενία. Το κόμμα του είναι το τρίτο μεγαλύτερο στη Βουλή.
Σεργκέι Ουντάλτσοφ
Κριτική από ακροαριστερά
Ακροαριστερός ηγέτης του Μετώπου της Αριστεράς, βρίσκεται σε κατ’ οίκον περιορισμό από τον Φεβρουάριο του 2013, κατηγορούμενος ότι συντόνιζε τις διαδηλώσεις οι οποίες οδήγησαν σε βίαια επεισόδια τον Μάιο του 2012, την παραμονή της ορκωμοσίας του προέδρου Πούτιν. Ο 38χρονος έχει εκτίσει διάφορες ποινές φυλάκισης και έχει νοσηλευθεί πολλές φορές ύστερα από απεργίες πείνας.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ