Το «Έχετε μήνυμα στον υπολογιστή σας» της Νόρα Έφρον είναι αγαπημένη ταινία των καναλιών για την περίοδο των Χριστουγέννων. Για να είμαστε ακριβείς, δεν είναι χριστουγεννιάτικη ταινία. Είναι μια ρομαντική κομεντί της οποίας η δράση τυχαίνει να κορυφώνεται την περίοδο των Χριστουγέννων. Προφανώς αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο πρωτοπροβλήθηκε λίγο πριν από τα Χριστούγεννα, στις 18 Δεκεμβρίου του 1998, και εγγράφηκε έκτοτε στις ταινίες των γιορτών.
Βασισμένη σε ένα θεατρικό του ούγγρου συγγραφέα Μίκλος Λάζλο (1903-1973), η ταινία αφηγείται το ρομάντσο μιας ιδιοκτήτριας παιδικού βιβλιοπωλείου στο Γουέστ Σάιντ της Νέας Υόρκης και του γόνου μιας μεγάλης βιβλιεμπορικής δυναστείας. Οι δυο τους συναντιούνται σε ένα chat room στο διαδίκτυο και ερωτεύονται χωρίς να γνωρίζουν ο ένας την ταυτότητα του άλλου, εντελώς ανυποψίαστοι ότι στη ζωή εκτός ίντερνετ είναι ανταγωνιστές, μιας και το μαγαζάκι που διατηρούσε επί τρεις γενιές η οικογένεια της Κάθλιν Κέλι (Μεγκ Ράιαν) απειλείται από το μεγάλο βιβλιοπωλείο που ανοίγει στη γειτονιά της ο Τζο Φοξ (Τομ Χανκς).
Η μακαρίτισσα Νόρα Έφρον (1941-2012) ήταν μαστόρισσα του ρομαντικού είδους, με κλασικές επιτυχίες που διεκδίκησαν Όσκαρ (Όταν ο Χάρι γνώρισε τη Σάλι, 1989 και Άγρυπνος στο Σιάτλ, 1993), ταινίες που πίσω από την ανάλαφρη πρόσοψή τους έκρυβαν οξυδερκή παρατήρηση και κοινωνικό προβληματισμό.
Όταν πρωτοπροβλήθηκε η ταινία στην Ελλάδα, εκείνο που μας έκανε εντύπωση ήταν το διαδικτυακό φλερτ, οι απεριόριστες δυνατότητες και χρήσεις της απόλυτης καινοτομίας του ίντερνετ, που προοριζόταν, τότε, για ένα περιορισμένο μυημένο κοινό. Ο ανταγωνισμός της μικρής με τη μεγάλη βιβλιοπωλική επιχείρηση λίγο μας αφορούσε τότε. Άλλωστε, στην Ελλάδα του 1999, εξόν από τον Ελευθερουδάκη με τα παραρτήματά του και το οκταώροφο κατάστημα στην Πανεπιστημίου που λειτουργούσε από το 1995, βιβλιοπωλικές αλυσίδες δεν υπήρχαν. Tα μεγαλοβιβλιοπωλεία-πολυχώρους πολιτισμού τα μάθαμε αργότερα, το 2005. Τότε κατέβηκε από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα ο Ιανός, την ίδια χρονιά άρχισε να εξαπλώνεται και ο Παπασωτηρίου ανοίγοντας το μεγάλο βιβλιοπωλείο του στην Πανεπιστημίου, τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς άνοιξε η Fnac το πρώτο της κατάστημα στο Μαρούσι, τότε συστάθηκε η εταιρεία Public.
Ήταν η χρονιά που οι μικροί βιβλιοπώλες -οι «ποιοτικοί»- αντιμετώπιζαν την απειλή των μεγάλων –των «εμπόρων». «Με κατασκοπεύεις;» ρωτά η Μεγκ Ράιαν τον Τομ Χανκς στην ταινία όταν εκείνος μαντεύει με ακρίβεια τα έσοδά της από το βιβλιοπωλείο. «Όχι», της απαντά αυτός, «απλώς είμαι στον χώρο του βιβλίου». «Εγώ, είμαι στον χώρο του βιβλίου», αντιλέγει εκείνη υπογραμμίζοντας την αντίθεση ανάμεσα στη βιβλιόφιλη βιβλιοπώλισσα και στον έμπορο που πουλάει βιβλία όπως θα πούλαγε τενεκέδες με λάδι –εκείνος έχει πελάτες, εκείνη αναγνώστες. «Κάνεις κάτι ευγενές, είσαι μια μοναχική καλαμιά, που στέκεται περήφανη στη διεφθαρμένη αμμουδιά του εμπορίου» την εμψυχώνει ο διανοούμενος αριστερός δημοσιογράφος σύντροφός της. «Η ψυχρή μηχανή του χρήματος που αποκαλείται Fox Books απειλεί μια από τις πιο βαθιές αλήθειες του 20ού αιώνα: Είμαστε αυτό που διαβάζουμε», γράφει στην εφημερίδα του και καταλήγει: «Σώστε το “Mαγαζάκι στη Γωνία” και θα σώσετε την ψυχή σας».
Η νεαρή βιβλιοπώλισσα ήταν στην αρχή αισιόδοξη, έβρισκε το νέο υπερ-βιβλιοπωλείο «μεγάλο, απρόσωπο, με υπερβολικό απόθεμα και ανίδεους πωλητές». «Κάνουν όμως εκπτώσεις», της θύμιζε ένας υπάλληλος της. «Δεν προσφέρουν όμως εξυπηρέτηση, εμείς προσφέρουμε» είχε έτοιμη την απάντηση εκείνη.
Στην αντίπερα όχθη, οι επιχειρηματίες δεν ανησυχούσαν. Ήξεραν ότι στο Δυτικό Μανχάταν -κέντρο συγγραφέων, διανοουμένων και καλλιτεχνών- οι κάτοικοι θα αντιδρούσαν αρχικά στην έλευση της μεγάλης αλυσίδας που απειλούσε ό,τι είχαν ιερό. Στο τέλος όμως ήξεραν πως θα τους κέρδιζαν: «Θα τους ξελογιάσουμε με τη μεγάλη μας έκταση, με τις εκπτώσεις μας, τις βαθιές πολυθρόνες και τον καπουτσίνο μας» λέει χαμογελώντας ο Τομ Χανκς.
Έτσι κι έγινε, και στο Γουεστ Σάιντ του Μανχάταν και στην Αθήνα. Τα μεγάλα βιβλιοπωλεία άρχισαν να μας κερδίζουν με την απλοχωριά τους, τους ψαγμένους καφέδες τους, τις ποικίλες εκδηλώσεις τους. Έκαναν το βιβλιοπωλείο «in», έγιναν σημεία συνάντησης και «hot» προορισμοί. Τα μικρά βιβλιοπωλεία του κέντρου άρχισαν σταδιακά να υπολειτουργούν ή να κλείνουν και οι συγγραφείς που στα λόγια ήταν υπέρμαχοι των «μικρών» στην πράξη λαχταρούσαν να φιλοξενηθεί μια παρουσίαση βιβλίου τους στους «μεγάλους». Το «Μαγαζάκι στη Γωνία» στην ταινία βάζει λουκέτο και το κοντινό πλάνο στα βουρκωμένα μάτια της Μεγκ Ράιαν που κοιτούν τα άψυχα άδεια ράφια ήταν η υπογράμμιση του τέλους μιας εποχής, που έμοιαζε τότε οριστικά χαμένη.
Δεκαπέντε χρόνια έπειτα από την πρώτη προβολή της ταινίας, δεν μας κάνει πλέον εντύπωση η τεχνολογία και το διαδικτυακό φλερτ –μετά το 2004 και την εξάπλωση του Facebook και άλλων μέσων κοινωνικής δικτύωσης αυτά είναι η καθημερινότητά μας.
Μας κάνει εντύπωση όμως η μεταστροφή στο τοπίο του βιβλίου στα χρόνια που μεσολάβησαν. Δεκατρία χρόνια μετά την προβολή της ταινίας και τρία χρόνια μετά το ξέσπασμα της κρίσης του 2008 στις ΗΠΑ, η περίφημη αλυσίδα βιβλιοπωλείων Borders -με πλέον των 500 καταστήματα- έκλεισε, η Βarnes and Noble κλυδωνίζεται, το ίδιο και η αυτοκρατορία της Waterstones στη Βρετανία. Στην Αθήνα η Fnac ήρθε κι έφυγε, ο Ελευθερουδάκης συρρικνώθηκε εντελώς, ο Παπασωτηρίου περιορίστηκε, ο Ιανός ευημερεί χάρη στο καφέ και στις εκδηλώσεις του και τα Public εξαπλώνονται παντρεύοντας το βιβλίο με τα γκάτζετ –ενώ οι εκδότες εγκαλούν τις αλυσίδες για χρέη και μεγάλες οφειλές.
Ακολουθώντας την αντίστροφη πορεία από την ταινία, μικρά βιβλιοπωλεία, «μαγαζάκια στη γωνία» ξεπετάγονται παντού. Οι Αμερικανοί λένε πως είναι η νέα τάση. Το 1995 η τάση ήταν η μετακίνηση από τα μικρά, σκοτεινά και σκονισμένα βιβλιοπωλεία σε ευρύχωρους πολυχώρους όπου χαιρόσουν να κάθεσαι ώρες ολόκληρες. Σήμερα, οι όροι αντιστράφηκαν και τα βιβλιοπωλεία-αλυσίδες έπαψαν να είναι ο κακός λύκος. Παρακολουθούμε την επιστροφή στα μικρά, εξειδικευμένα, με καλή εξυπηρέτηση και καλά ενημερωμένους πωλητές βιβλιοπωλεία που αποκαθιστούν τη σύνδεση με την τοπική κοινότητα και μετατρέπονται σε στοιχείο της ταυτότητάς της. Στην Αθήνα συμβαίνει το ίδιο.
Παρά την απειλή του Αmazon που γιγαντώθηκε στο μεταξύ, της αγοράς του e-book και των ηλεκτρονικών βιβλιοπωλείων, τα φυσικά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία στις ΗΠΑ ανθούν. Από το 2009 παρατηρείται συστηματικά αύξηση του αριθμού τους ενώ αυξητική είναι και η πορεία του τζίρου τους. Επικεντρώνονται στον ανθρώπινο παράγοντα, σε ιδιότητες χειροπιαστές που τα διαφοροποιούν από τις απρόσωπες οθόνες και τα κουμπιά των ηλεκτρονικών συσκευών, εστιάζουν στην προσωπική επαφή και στην εξειδικευμένη εξυπηρέτηση και φαίνεται πως η τακτική αποδίδει. «Κάθε πέρσι και καλύτερα» συνηθίζουμε να λέμε, ξαναβλέποντας όμως εφέτος το «Έχετε μήνυμα στον υπολογιστή σας» δεν μπόρεσα να μη σκεφτώ πως το γνωμικό δεν έχει καθολική ισχύ και πως η ζωή δεν χωράει πάντοτε σε business plans αναπτυξιακών μονόδρομων.
Δείτε εδώ ορισμένα από τα ομορφότερα μικρά βιβλιοπωλεία στον κόσμο. Ανάμεσά τους και το «Ατλαντίς» στην Οία της Σαντορίνης.