Στις κοινωνίες επιβάλλονται κανόνες ανθρώπινης συμπεριφοράς, που ονομάζονται ηθικοί κανόνες, ως υποχρεωτικοί, χωρίς τους οποίους η συνύπαρξη δεν θα ήταν απλώς αδιανόητη, αλλά και υπερβολικά ανεπιτυχής.
Στις μέρες μας κυριαρχεί ο όρος πολιτική ηθική. Ορισμός: «πολιτική ηθική είναι η ηθική εκείνου που ασκεί πολιτική δραστηριότητα». Η πολιτική δραστηριότητα δεν είναι η εξουσία ως αυτοσκοπός, αλλά η εξουσία για την επίτευξη ενός στόχου, που είναι συνήθως το κοινό καλό, το συλλογικό ή γενικό συμφέρον. Κατά την αρχαιοελληνική θεώρηση, το έργο του πολιτικού είναι να εναρμονίσει τα ατομικά συμφέροντα με το συμφέρον του συνόλου. Η πολιτική είναι μέρος της ηθικής ενέργειας του ανθρώπου.
Στους νέους χρόνους μεταξύ ηθικής και πολιτικής υπάρχει χάσμα. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι η πολιτική συμπεριφορά οδηγείται από το απόφθεγμα: «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Η ηθική κριτική επικεντρώνεται κυρίως στην αξία του σκοπού. Δεν είναι όμως κάθε σκοπός τόσο υψηλός, ώστε να δικαιολογεί τη χρήση οποιουδήποτε μέσου. Από εδώ πηγάζει η ανάγκη της κυβέρνησης των νόμων, δηλαδή μιας κυβέρνησης στην οποία οι κυβερνώντες θα δρουν τηρώντας τους κανόνες του Συντάγματος, στους οποίους υπόκειται η άσκηση πολιτικής δραστηριότητας, και θα είναι υπεύθυνοι για τις αποφάσεις τους. Η ηθική κριτική επικεντρώνεται και στη νομιμότητα των μέσων.
Η δύναμη είναι αναφαίρετη από την εξουσία, ως μέσον όμως (όχι ως σκοπός). Η δύναμη δεν δικαιώνει τη δύναμη. Αλλωστε, τα κακά μέσα μπορούν να βλάψουν τους καλούς σκοπούς.
Ο ηθικός άνθρωπος αναρωτιέται: Ποιες αρχές να τηρήσω;
Ο πολιτικός αναρωτιέται: Ποιες συνέπειες προκύπτουν από την πράξη μου;
Η αντίθεση μεταξύ ρεαλισμού και ιδεαλισμού απαντάται συνεχώς στην ιστορία της πολιτικής σκέψης. Το ιδανικό του Καντ (ανάλογα και για τον Ερασμο) είναι ο ηθικός πολιτικός, ο πολιτικός που ευνοεί τη συμμόρφωσή του με τις ηθικές αρχές. Για τον Μακιαβέλι (ανάλογα και για τον Χέγκελ) στις πολιτικές αποφάσεις μετρά η καταλληλότητα των μέσων για την επίτευξη του σκοπού, ανεξάρτητα από τις αρχές. Πολιτική ηθική είναι η ηθική των αποτελεσμάτων και όχι των αρχών. Σύμφωνα με τη θεώρηση αυτή, οι ηθικές εκτροπές δεν παίζουν ρόλο, τα μόνα που λογαριάζονται από τους πολιτικούς ηγέτες είναι τα λάθη. Το ευτυχές αποτέλεσμα δικαιώνει τις μεγαλύτερες αυθαιρεσίες.
Ο ηθικός μπορεί να ισχυριστεί: ας γίνει δικαιοσύνη και ας καταστραφεί ο κόσμος, αλλά ο πολιτικός πρέπει να δρα στον κόσμο και υπέρ του κόσμου, και κατά συνέπεια δεν μπορεί να πάρει μια απόφαση που θα οδηγεί στην «καταστροφή του κόσμου». (Ν. Μπόμπιο). Είναι γεγονός ότι τα ανθρώπινα συμφέροντα δεν εναρμονίζονται εύκολα με το γενικό συμφέρον. Το έπαθλο των αγώνων ενός πολιτικού, κατά τον Θουκυδίδη, είναι: το γόητρο στους σύγχρονους και η φήμη στους μεταγενέστερους…
Ο Μακιαβέλι πίστευε ότι η κατ΄ εξοχήν αρετή του πολιτικού δεν είναι τόσο η γνώση ή η σοφία όσο η σύνεση, δηλαδή η ύψιστη ικανότητα υιοθέτησης μεθόδων για την επίλυση συγκεκριμένων καταστάσεων. Η αμέσως επόμενη αρετή, η πονηρία, είναι εκείνη που του δίνει τη δυνατότητα να προβλέπει, εκτός από το άμεσο παρόν, ένα λίγο πιο ευρύ τμήμα του μέλλοντος. Οι πολιτικές αυτές αρετές δεν μπορούν να δηλώσουν την ηθική ακεραιότητα. Μια απόκλιση μεταξύ των κανόνων της ηθικής και των κανόνων της πολιτικής υπήρχε και θα υπάρχει πάντοτε de facto. Ομως, παρά την ιστορικά τεκμηριωμένη διαφορά μεταξύ ηθικής και πολιτικής, την ιστορία μας τη διατρέχει και η ανάγκη να εξαλειφθεί η διαφορά αυτή.
Ακόμη και αν δεν είναι δυνατή μια απόλυτη αναγωγή της πολιτικής στην ηθική, εξακολουθεί να είναι επιθυμητή μια κατάσταση στην οποία το χάσμα μεταξύ τους θα εξαφανιζόταν.
Η δημοκρατία είναι το πολιτικό σύστημα που επιτρέπει τη μέγιστη προσέγγιση μεταξύ των απαιτήσεων της ηθικής και εκείνων της πολιτικής.
Πρέπει να είμαστε ρεαλιστές. Δεν πρόκειται το χάσμα να εξαλειφθεί ολοκληρωτικά, αυτό που περιμένουμε είναι ότι η πολιτική έχει περισσότερες πιθανότητες να σεβαστεί το ιδανικό της ηθικής για μια καλή κοινωνία μέσα σε μια δημοκρατία. Πρέπει να σημειωθεί ότι όλες οι δημοκρατίες δεν είναι ίδιες. Η ιστορική διαδρομή μιας δημοκρατίας κρίνεται από τον βαθμό πολιτικής βίας που φιλοξενεί, την έκταση των πολιτικών σχέσεων που παραμένουν μυστικές, τη δεσμευτική ισχύ των συμφωνιών μεταξύ των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων και κατά πόσο οι γνώμες είναι ελεύθερες, ώστε να συγκρούονται και μέσω της σύγκρουσης να εξαγνίζονται.
Οι ενέργειες του πολιτικού στο πλαίσιο των δημοκρατικών κανόνων αποτελούν την προσέγγιση του ρεαλισμού και του ιδεαλισμού. Τελικά το πρόβλημα της πολιτικής είναι η ποιότητα της δημοκρατίας…
Ο κ. Χρ. Β. Μασσαλάς είναι πρόεδρος ΔΕ Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας και του ΣΑΠΕ.
