Αν ήταν δυνατόν να είχαν μαγνητοσκοπηθεί οι εξελικτικές αλλαγές της ζωής και με μια μηχανή να προβάλλονται τα 20 εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης μέσα σε ένα λεπτό, θα μπορούσαμε να δούμε αρκετές από τις βαθμιαίες αλλαγές που έγιναν από το ένα είδος στο άλλο. Μια τέτοια «βιντεοταινία» ολόκληρης της εξέλιξης, από το πρωτοκύτταρο ως τον άνθρωπο, θα προβαλλόταν σε περίπου τρεις ώρες. Και αν ο «σκηνοθέτης» έπαιρνε πλάνα από τότε που η Γη δεν ήταν ακόμη διαμορφωμένη, τότε το υπερθέαμα θα κρατούσε λίγο λιγότερο από τέσσερις ώρες. Στην «ταινία αυτή» τα Πρωτεύοντα κάνουν την εμφάνισή τους σε λιγότερο από ένα λεπτό πριν από το τέλος της «προβολής», το πρώτο είδος ανθρώπου μερικά δευτερόλεπτα και ο σημερινός άνθρωπος λίγα χιλιοστά του δευτερολέπτου προτού πέσει η αυλαία. Μια τέτοια συναρπαστική «προσομοίωση» βεβαίως επιχειρείται με άλλους τρόπους, μέσα από τα πολυάριθμα επιστημονικά δεδομένα σε πολλές εξελικτικές ομάδες.
Ολον αυτό τον «συμπιεσμένο» χρόνο των περίπου 3,8 δισεκατομμυρίων χρόνων, από τότε δηλαδή που «γεννήθηκε» το πρωτοκύτταρο, έχουν αναλάβει οι επιστήμονες, μελετώντας τα απολιθώματα για χρόνια, να τον αναλύσουν και να δημιουργήσουν το εξελικτικό δέντρο της ζωής· για να μάθουμε τις ρίζες μας, τους προγόνους μας. Αλλωστε ο άνθρωπος με την αυτογνωσία του έχει μια ακατανίκητη δύναμη να θέλει να γνωρίζει από πού ήλθε και πού πάει. Γι’ αυτό παριστάνει τον μικρούλη Θεό και θέλει να επανασχεδιάσει τη ζωή πάνω στη Γη επεμβαίνοντας στο πιο βασικό της επίπεδο, στο γονίδιο. Προτού όμως η Γενετική αναδειχθεί το αποτελεσματικότερο εργαλείο «ανασκαφής του παρελθόντος», τα απολιθώματα είχαν δώσει, και δίδουν, πολύτιμες πληροφορίες για το πώς γράφτηκε το συναρπαστικό «σενάριο της ταινίας» για την καταγωγή των ειδών και του ανθρώπου.
Διαβάζοντας αυτό το «σενάριο» ή καλύτερα παρακολουθώντας το «κινηματογραφικό» υπερθέαμα, βλέπουμε σε κάποια φάση ότι πριν από 10 εκατομμύρια χρόνια, έξω από την Αθήνα λ.χ., πολύ προτού κτιστεί η Ακρόπολη και γεμίσει ανθρώπους η Αττική, απλώνεται η στέπα. Στους πρόποδες της Πεντέλης, αλλά και στο Αιγαίο, υπάρχουν χαριτωμένα ιππάρια με τρία δάχτυλα, παράξενες αντιλόπες και γαζέλες, το ελλαδοθήριο, δεινοθήρια, ο μαχαιρόδοντας, ύαινες και νυφίτσες. Ο άνθρωπος πουθενά ακόμη. «Ακραία» όμως καιρικά φαινόμενα, καταιγίδες, αστραπόβροντα και πυρκαϊές, φουντώνουν συχνά και τρομάζουν τον ζωντανό εκείνο κόσμο που τρέχει πανικόβλητος να σωθεί· και γκρεμίζεται πολλές φορές μέσα στα ποτάμια. Το νερό κατεβάζει το κοκκινόχωμα από τις πλαγιές της Πεντέλης, που σκεπάζει τα πτώματα εξασφαλίζοντας τη διατήρησή τους, καθώς μετατρέπει πολλά από αυτά σε απολιθώματα.
Με ανάλογους τρόπους, που δεν είναι του παρόντος να αναλύσουμε, «φιλοξένησε» η Γη την ιστορία της ζωής, την οποία προσπαθούμε να σας παρουσιάσουμε όσο πιο κατανοητά γίνεται μέσα από τις κυριακάτικες επικοινωνίες μας. Μαζί λοιπόν με το παλαιοντολογικό αρχείο, σήμερα χρησιμοποιείται και το περισσότερο αξιόπιστο γενετικό αρχείο που η αποκρυπτογράφησή του και η συγκριτική του ανάλυση δίνει πιο αποτελεσματικές απαντήσεις στα πολυποίκιλα ερωτήματα της εξέλιξης, πιο πειστικές πορείες για τους δαιδαλώδεις δρόμους που ακολούθησε. Με αυτό το αρχείο λόγου χάρη, με την αξιοποίηση της λεγόμενης αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης και την ανάλυση της αλληλουχίας του DNA, ταυτοποιήθηκαν οι σκελετοί της τελευταίας τσαρικής οικογένειας. Με την εν λόγω μεθοδολογική διαδικασία πολλαπλασιάζεται και αναλύεται το «απολιθωμένο» DNA διαφόρων ειδών, δίνοντας συγκριτικές πληροφορίες για τις αλλαγές (μεταλλάξεις) του γενετικού υλικού οργανισμών που έζησαν στο παρελθόν· ανάλογα βεβαίως ισχύουν και για τα είδη που βρίσκονται εν ζωή, για τους πληθυσμούς τους και τις ποικιλίες τους.
Συνεχίζοντας λοιπόν την «ιστορία» μας από εκεί όπου είχαμε μείνει στην προηγούμενη επικοινωνία μας, στην προέλευση των πλακουντοφόρων θηλαστικών, τα οποία οδήγησαν στα Πρωτεύοντα, θα σταθούμε λίγο σήμερα σ’ αυτά. Και ενώ τα πλακουντοφόρα θηλαστικά είχαν εμφανιστεί όσο υπήρχαν ακόμη οι δεινόσαυροι, οι ομάδες εκείνων των θηλαστικών του Μεσοζωικού (230-135 εκατομμύρια χρόνια) ήταν μικρές και εντομοφάγες. Τα πρώτα Πρωτεύοντα εμφανίστηκαν μεταξύ των τάξεων των θηλαστικών που υπήρχαν στο τέλος του Κρητιδικού, περίπου 70 εκατομμύρια χρόνια πριν, και είχαν διαφορές από τα εντομοφάγα θηλαστικά, από τα οποία προήλθαν.
Τα πρωτεύοντα λ.χ. του Ηωκαίνου (63-58 εκατομμύρια χρόνια πριν) είχαν πιο κοντά πρόσωπα και μεγαλύτερα μάτια σε σχέση με τους προγόνους τους. Οι πίθηκοι εμφανίζονται προς το τέλος του Ηωκαίνου. Οι πίθηκοι του Παλαιού Κόσμου, οι κατάρρινοι, και του Νέου, οι πλατύρρινοι, φαίνεται ότι διασπάστηκαν πριν από 40 εκατομμύρια χρόνια και πάνω. Μερικοί υποστηρίζουν, όχι και τόσο πειστικά, και την άποψη ότι εμφανίστηκαν με παράλληλη εξέλιξη, με ανεξάρτητο δηλαδή τρόπο από κάποιον πρόγονο η κάθε ομάδα.
Ο παλαιότερος γνωστός κατάρρινος πίθηκος πιστεύεται ότι είναι ο αιγυπτοπίθηκος που έζησε στην Αφρική πριν από 28 εκατομμύρια χρόνια και είχε μικρό εγκέφαλο, ουρά, χέρια και πόδια που δείχνουν ότι ζούσε στα δέντρα και περπατούσε με τα τέσσερα. Κατά το Μειόκαινο (25 εκατομμύρια χρόνια πριν) εμφανίζονται άλλες μορφές πιθήκων, οι δρυοπίθηκοι. Και οι σημερινοί χιμπαντζήδες, ουραγκοτάγκοι και γορίλες είναι πιθανόν απόγονοι εκείνης της ομάδας κατάρρινων πιθήκων από την οποία φαίνεται να έλκει την καταγωγή του και ο άνθρωπος. Οι πίθηκοι του Νέου Κόσμου (Αμερικής), οι πλατύρρινοι, δε φαίνεται να πήραν μέρος στην εξέλιξη των Ανθρωποειδών, μια ομάδα στην οποία ανήκουν οι Υαλοβατίδες (γίββωνες), οι Πογκίδες (ουραγκοτάγκος, σιαμάγκ, χιμπαντζής, γορίλας) και οι Ανθρωπίδες (ο άνθρωπος).
Αρκετά απολιθώματα ηλικίας 17-22 εκατομμυρίων χρόνων πριν που βρέθηκαν τις τελευταίες πέντε-έξι δεκαετίες στην Κένυα κατατάσσονται στα ανώτερα πρωτεύοντα και ταυτοποιήθηκαν ως εξελικτικές γραμμές των Ανθρωποειδών τα οποία διασπάστηκαν από τους κατάρρινους πιθήκους. Ενα τέτοιο απολίθωμα ανήκει στο λεγόμενο Proconsul africanus που κατατάσσεται ως υποείδος του δρυοπιθήκου και έχει παίξει κεντρικό ρόλο στις απόψεις μας για την εξέλιξη των Ανθρωποειδών. Το εν λόγω υποείδος θεωρείται σήμερα ένα ανειδίκευτο και πρωτόγονο Ανθρωποειδές.
Κλαδί κλαδί λοιπόν αναρριχήθηκε η ζωή στην κορυφή του δέντρου της· εκεί όπου μόνο ο άνθρωπος έχει φθάσει και ατενίζει όλη τη βιόσφαιρα «αφ’ υψηλού». Εκεί όμως όπου «φυσά» πιο πολύ και μπορεί να πάρουν τα μυαλά του «αέρα». Γι’ αυτό ο ψηλός αυτός «θρόνος» απαιτεί σύνεση και σεβασμό για να διατηρηθεί. Διαφορετικά «πριονίζοντας» το κλαδί όπου κάθεται ο άνθρωπος με τις απερίσκεπτες ενέργειές του κινδυνεύει να γκρεμιστεί. Γι’ αυτό οι ευθύνες του είναι ασύγκριτα περισσότερες από των άλλων ειδών. H σωστή διαχείριση του περιβάλλοντος, η προσωπική και κοινωνική ευθύνη και ισορροπία, η οικονομική και πολιτισμική πρόοδος είναι αδιαπραγμάτευτες βάσεις που διασφαλίζουν τη διατήρηση του «θρόνου», αλλά και τη συνέχεια της ζωής. Πόση όμως σημασία δίνουμε στ’ αλήθεια για το αύριο; Και πόση ευθύνη πιστεύουμε ότι μας αναλογεί γι’ αυτόν τον θαυμαστό παλαιό και καινούργιο κόσμο του πλανήτη μας;
Ο κ. Στ. N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
