Στην παγκόσμια Τέχνη συναντάς ιστορίες ανδρών και ιστορίες γυναικών, αλλά οι δεύτερες είναι απίστευτα περισσότερο συναρπαστικές από τις πρώτες. Χρησιμοποιώ τον όρο «ιστορία» προσχηματικά. Ιστορία υπάρχει όχι μόνο σε ένα λογοτεχνικό μυθιστόρημα ή σε ένα θεατρικό έργο, αλλά και σε ένα ποίημα, και όχι μόνο σε ένα λυρικό έπος, αλλά και σε ένα λαϊκό τραγούδι.
Μια ιστορία μπορεί να απεικονίζει και ένας ζωγραφικός πίνακας και μια ιστορία μπορείς να δεις ακόμα και σε ένα γλυπτό: αρκεί να μπορείς. Αν μπορείς, θα διαπιστώσεις εύκολα πως ενώ οι ανδρικές ιστορίες είναι κατά βάση βιογραφικά παραληρήματα ή διηγήσεις έκφρασης φόβων που μασκαρεύονται σε ηρωικές πράξεις, οι γυναικείες ιστορίες είναι γεμάτες περιπέτειες: γιατί είναι ιστορίες που βασίζονται σε μια έμπνευση που προκύπτει διά μέσου της παρατήρησης. Η παρατήρηση δημιουργεί αισθήματα και τα αισθήματα πυροδοτούν την έμπνευση. Το κοκτέιλ είναι εκρηκτικό.
Σκεφτείτε το Αρχαίο Θέατρο. Οι τραγωδίες είναι γραμμένες από άνδρες, οι ίδιοι οι ηθοποιοί ήταν άνδρες. Κι όμως οι γυναικείοι ρόλοι που εμπεριέχουν είναι καταπληκτικοί. Η Αντιγόνη. Η Ηλέκτρα. Η Ιφιγένεια. Η ίδια η Μήδεια, που σύμφωνα με μία εκδοχή, στον Κάτω Κόσμο έγινε γυναίκα του Αχιλλέα. Δεν υπάρχει σε αυτούς τους ρόλους τίποτα το μονοσήμαντο: η γυναίκα δεν είναι σίγουρα το κορίτσι της διπλανής πόρτας. Και οι ανδρικοί ρόλοι, θα πει κάποιος, είναι πολύπλοκοι: καμία αντίρρηση.
Ομως πίσω από κάθε άνδρα βρίσκεται μια γυναίκα – καμιά φορά και μια γυναίκα Θεά – που επηρεάζει τις πράξεις και τις παραλείψεις του, ενώ η Κλυταιμνήστρα δεν χρειάζεται κανέναν Αγαμέμνονα: μια χαρά περνούσε με τον εραστή της όσο αυτός έπαιζε τον κατακτητή της Τροίας, στην ιστορία της οποίας υπάρχει πάντα ως πρωταγωνίστρια μια Ελένη.
Σε κάθε Τέχνη οι γυναίκες είναι πρωταγωνίστριες γιατί προκαλούν τα βλέμματα και τη φαντασία των δημιουργών είτε με την ομορφιά είτε με τη συμπεριφορά τους. Η «Γέννηση της Αφροδίτης» του Μποτιτσέλι είναι μια εικόνα ερωτικά ψυχεδελική. Ο Ζέφυρος και η Αύρα, που εικονίζονται δίπλα της, φυσάνε το όστρακό της για να μεταφέρει αυτό την πρωταγωνίστρια του πίνακα προς την ακτή της Κύπρου. Ομως αυτό που κάνει τον πίνακα εντυπωσιακότερο είναι ότι η Αφροδίτη είναι όμοια η Σιμονέτα, ο φημολογούμενος έρωτας του ιταλού ζωγράφου που ομολογεί δημόσια πως βλέπει την αγάπη του σαν Θεά.
Οταν ο Ντελακρουά οραματίζεται την Ελευθερία, που οδηγεί τον γαλλικό λαό γεμάτη πάθος, τη ζωγραφίζει ημίγυμνη και όμορφη μέσα στους καπνούς και τους πυροβολισμούς: οι άνδρες γύρω της είναι κομπάρσοι. Η Ελευθερία στον καμβά του Ντελακρουά είναι δυναμική και σέξι – γυναίκα πραγματική μέσα στη μάχη, γιατί η γυναίκα είναι γυναίκα παντού. Η Αννα Καρένινα είναι, νομίζεις, πολλές γυναίκες μαζί, αλλά κάθε άνδρας βλέπει μια γυναίκα ως πολλαπλό είδωλο: ο δύσκολος προσδιορισμός των αρετών και των ελαττωμάτων της είναι στοιχείο της γοητείας της.
Ο άνδρας παρατηρεί γιατί γοητεύεται: η γυναίκα τού μοιάζει γρίφος ανεξερεύνητος, είτε είναι η βιβλική Εύα που θα δαγκώσει το μήλο χωρίς να φοβηθεί και χωρίς να εξηγήσει την πράξη της, είτε είναι η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη που στην ειδυλλιακή Σκιάθο ξεπερνά τα όριά της.
Αυτή η γοητεία κρατούσε σε εγρήγορση την ίδια τη δημιουργικότητα του άνδρα: ο γοητευμένος έγραφε τραγούδια, ζωγράφιζε, σχηματοποιούσε πρωταγωνίστριες, κατέθετε δημοσίως θαυμασμούς, αλλά και πόνους. Κολλημένος στο άλλοτε σκοτεινό, άλλοτε τρελό, άλλοτε γεμάτο φως και άλλοτε γεμάτο μυστήριο αντικείμενο του πόθου του, ο άνδρας ήλπιζε η παρατήρηση να τον βοηθήσει να βρει ερμηνείες και εξηγήσεις.
Τόσο μεγάλη ήταν η έμπνευση της παρατήρησης της γυναίκας που λειτουργούσε και στις γυναίκες. Οποια μπορεί να παρατηρεί τον εαυτό της, μπορεί να είναι και δημιουργός η ίδια. Η Φρίντα Κάλο, για τη ζωγραφική της οποίας έχουν γραφτεί περισσότερες αναλύσεις από όσες σχεδόν για όλο το έργο των υπολοίπων γυναικών που σταδιοδρόμησαν στη ζωγραφική, γνώριζε άριστα την τέχνη της αυτοπροσωπογραφίας.
«Η γυναίκα δεν είναι κάδρο για να το παρατηρείς και να αντλείς έμπνευση» είμαι βέβαιος πως θα σκέφτονταν πολλές φίλες μου αν τους τα έλεγα όλα αυτά. Εχουν και δίκιο και άδικο. Εχουν δίκιο διότι καμία γυναίκα δεν είναι μόνο εικόνα ώστε να την καρφώνεις με το βλέμμα σου και να την ακολουθείς με αυτό, καμιά φορά μάλιστα ενοχλητικά. Και έχουν άδικο γιατί όταν εγώ αναφέρομαι σε παρατήρηση δεν στέκομαι στην εξωτερική εικόνα, αλλά στο σύνολο του γυναικείου σύμπαντος, εντός του οποίου κάθε άνδρας φτάνει μια στιγμή που θα περιπλανηθεί – και όχι μόνο ως ερωτευμένος ή εραστής, αλλά και ως αδελφός, σύζυγος και πατέρας. Τα ταξίδια του άνδρα στο γυναικείο σύμπαν έδωσαν Τέχνης αριστουργήματα: αδέξια αρχικά, προσεκτικά στη συνέχεια, και απολαυστικά πολύ αργότερα, ο άνδρας έμαθε εντός αυτού του σύμπαντος να εμπνέεται.
Είναι η σημερινή γυναίκα πηγή έμπνευσης; Κι εδώ υπάρχουν ενστάσεις. Φοβισμένοι από τη γυναικεία χειραφέτηση που καμιά φορά φτάνει σε επίπεδα επιθετικότητας, πολλοί άνδρες νομίζουν πως η επιλογή της γυναίκας να αναλαμβάνει όλο και περισσότερους ρόλους που κάποτε ήταν αποκλειστικά ανδρικοί την οδηγεί στο να απαρνιέται την παραδοσιακή της γοητεία. Αλλά αυτός ο ανδρικός φόβος δεν έχει να κάνει καθόλου με τη γυναίκα, που πολύ σωστά αδιαφορεί για αυτές τις εκτιμήσεις και προχωρά στον δρόμο της.
Η σύγχρονη γυναίκα είναι περισσότερο πολύπλοκη και για αυτό περισσότερο ενδιαφέρουσα, γιατί προσθέτει στο ρεπερτόριό της ρόλους σαν τη σταρ της ηθοποιίας που δεν μένει στα κλισέ – και ας τα έχει υπηρετήσει με τέτοια μεγαλοπρέπεια ώστε να κερδίσει βραβεία.
Τι είναι η σημερινή γυναίκα που δεν ήταν κάποτε; Ερωμένη; Φυσικά και είναι και μάλιστα αφήνοντας στην άκρη αναστολές και φοβίες. Σύζυγος και σύντροφος; Φυσικά και είναι και μάλιστα όχι από υποχρέωση απέναντι σε κάποιου τύπου οικογενειακό πρωτόκολλο, αλλά από επιλογή ακηδεμόνευτη. Μάνα; Φυσικά και είναι και μάλιστα πιο έτοιμη από ποτέ να επικοινωνήσει με τα παιδιά της. Γιαγιά; Φυσικά και είναι και μάλιστα μπορεί να είναι και στοργική και μοντέρνα συγχρόνως και για αυτό στο κέντρο της προσοχής για τη σοφία της.
Η γυναίκα δεν έχει αφήσει στην άκρη τίποτα και την ίδια στιγμή έχει προχωρήσει μπροστά, κατακτώντας το δικαίωμα να ισχυρίζεται πως το σύμπαν της είναι ωραιότερο από ποτέ. Και όποιος υποφέρει από τη γιγάντωση αυτού του σύμπαντος, θα έπρεπε απλά να ξέρει να το παρατηρεί: εντός αυτού κρύβονται οι πιο μεγάλες αλήθειες.
Δεν λείπει καθόλου η γυναίκα ως έμπνευση: λείπουν απλώς άνδρες που να μπορούν να παρατηρούν όπως κάποτε. Στην ημέρα της γιορτής της, η γυναίκα απλά χαμογελάει – και μάλιστα καθόλου αυτάρεσκα. Απλά με τη σιγουριά πως τα βραχυκυκλώματα που προκαλεί στα πατριαρχικά δεδομένα είναι η μεγαλύτερη απόδειξη ότι τον κόσμο που κάποτε διεκδικούσε, σήμερα όχι απλά τον κατέκτησε, αλλά τον άλλαξε κιόλας…
