Η τέχνη μετά την πανδημία

Η τέχνη προορίζεται για να ενοχλεί

Η επιστήμη για να καθησυχάζει

Ζορζ Μπρακ

Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ έγραψε τον βασιλιά Ληρ εν μέσω πανδημίας. Είσαι καλλιτέχνης. Κι επειδή οι καλλιτέχνες είμαστε περίπλοκα όντα, αρχίζεις και αναρωτιέσαι. Τι θα αφήσω; Ερχονται τα εμβόλια. Αρχίζεις και βλέπεις κάποιο φως, κάποια ημερομηνία λήξης. Είσαι ήδη στο μετά. Τι θα έχω να επιδείξω μετά το τέλος της πανδημίας; Τι θα έχω δημιουργήσει; Οταν, δεκαετίες αργότερα, εάν βρίσκομαι ακόμη σε αυτόν τον αντιφατικό πλανήτη, κάποιος με ρωτήσει, τι έκανες όλο αυτόν τον καιρό, τι θα απαντήσω;

Οι «New York Times» πήραν συνέντευξη από 75 καλλιτέχνες σχετικά με το θέμα. Ας πάρουμε αφορμή από τον πιο απαισιόδοξο. Ο Treaty Letts, βραβευμένος με Πούλιτζερ, συγγραφέας της μεγάλης θεατρικής επιτυχίας «August Osage County», έδωσε μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες απαντήσεις.

«Δεν έχω κάνει τίποτα. Προσπάθησα τέσσερις φορές να τακτοποιήσω το πρόγραμμά μου με τη σύζυγό μου Κάρι, ώστε να μπορώ να έχω έξι ώρες, χωρίς διακοπή, την ημέρα για να γράψω. Και τις τέσσερις, βγήκα από το γραφείο μου μετά από δύο ή τρεις εβδομάδες, καθολικά ηττημένος. Η σύζυγός μου είπε τελικά: «Να τι πρέπει να κάνεις: διάβασε βιβλία, παρακολούθησε ταινίες, μαγείρεψε το δείπνο και φρόντισε το αγόρι μας». Και αυτό έκανα. Κι ενώ η οικογένειά μου είναι το επίκεντρο και η χαρά μου, από δημιουργική άποψη, φέτος για μένα ήταν μια κενή χρονιά… Δεν μπορώ να ασχοληθώ με το online theatre, είναι πολύ καταθλιπτικό για μένα, κι απέρριψα μερικές δουλειές επειδή φοβάμαι τον ιό και τώρα όπως και πριν από έναν χρόνο. Δημιουργικά, είμαι χαμένος. Γι’ αυτό κάνω αυτή τη συνέντευξη. Υποθέτω ότι υπάρχουν και άλλοι καλλιτέχνες που ταυτίζονται».

Υπήρξαν και άλλοι που απάντησαν χιουμοριστικά, όπως η συγγραφέας Κάρεν Ράσελ που απάντησε πως έφτιαξε από χαρτί τουαλέτας μια εξόφθαλμη κουκουβάγια με γυαλιά σε συνεργασία με τον τετράχρονο γιο της. Είχαν όμως καλλιτεχνικές διαφωνίες και η κουκουβάγια κατέληξε να γίνει μια χελώνα Ninja.

Πολλοί υποστηρίζουν πως μια υπερεντατική κατάσταση είναι ευκαιρία για δημιουργία, αλλά δεν συμβαίνει πάντοτε έτσι. Ο νους δεν χρειάζεται να μπει σε ένα εκβιαστικό πλαίσιο για να αρχίσει να δημιουργεί ερήμην όσων συμβαίνουν. Από την άλλη, το να δημιουργείς με θέμα όσα υπάρχουν γύρω σου, μπορεί να είναι θεραπευτικό, αλλά απαιτείται και η αναγκαία απόσταση, αφοβία και ψυχική ηρεμία για να αποτυπώνονται τα γεγονότα με δραστικό τρόπο.

Και όταν «Δόξα τω Θεώ» θα έχει τελειώσει αυτή η τρέλα, θα έχει πολύ ενδιαφέρον να αποτιμηθεί η καλλιτεχνική παραγωγή κατά τη διάρκεια αυτής της μοναδικής για την ανθρωπότητα περιόδου.

Ενας φίλος συγγραφέας και δημοσιογράφος, ο Πέτρος Μπιρμπίλης, πόσταρε πρόσφατα: «Κοντεύω να ξεχάσω πώς ήταν η ζωή πριν από αυτό. Νιώθω σαν να με έβαλαν να ζήσω σε έναν άλλο τόπο, παραμεθόριο, λες και ήταν ένα θεατρικό έργο η ζωή μας, που τελείωσε πριν από έναν χρόνο. Εσβησαν τα φώτα κι έμεινε ο εξώστης και η πλατεία άδεια».

Τα πράγματα είναι δύσκολα, όμως, νομοτελειακά, κάποια στιγμή τα φώτα θα ανάψουν ξανά. Και τότε, τι θα συμβεί; Μια έκρηξη τέχνης; Ενας καταιγισμός από ιδέες που θα οδηγήσουν σε μια παγκόσμια καλλιτεχνική επανάσταση;

Στο άρθρο του «Τέχνη: το υπερεμβόλιο», ο καλλιτεχνικός διευθυντής του προγράμματος «Connect BTS», Daehyung Lee, υποστηρίζει πως η COVID-19 είναι μια βιολογική ασθένεια, αλλά ταυτόχρονα έχει κοινωνικές προεκτάσεις που ευνοούν αισθήματα μισαλλοδοξίας, διαίρεσης, ανισοτήτων. Οι καλλιτέχνες δεν είναι εκείνοι που βρήκαν τα εμβόλια, αλλά μπορούν να συμβάλουν σε ένα είδος δημιουργικής «ανοσίας» που να βοηθήσει στα μεγάλα θέματα που ανοίγει η εποχή μας. Μια εποχή, ένα τοπίο εξόχως ρευστό, που αλλάζει από μέρα σε μέρα εν μέσω μιας καταιγίδας θολών πληροφοριών.

Η τέχνη φυσικά θα επιβιώσει και μετά την COVID-19. Κάθε επιζήσας/ασα θα έχει και κάτι να καταθέσει. Πιθανότατα θα δούμε νέες υβριδικές τέχνες, ενδιαφέρουσες προσμείξεις που κανείς δεν θα σκεφτόταν εύκολα στο παρελθόν. Η πανδημία μάς έφερε πολύ κοντά στην επιστήμη, κυρίως στην ιατρική και τη βιολογία. Η βιολογία ειδικά είναι ένα πεδίο που γονιμοποιεί τη φαντασία. Η επαφή της με την τέχνη μπορεί να παράξει εκρηκτικά φαινόμενα.

Η bio-art ως είδος υπάρχει ήδη από τη δεκαετία του 1980. Κατά τον καλλιτέχνη και συγγραφέα Frances Stracey, αντιπροσωπεύει: «Μια διασταύρωση  της τέχνης και των βιολογικών επιστημών με τη ζωντανή ύλη, όπως τα γονίδια, τα κύτταρα ή τα ζώα, ως νέα media». Υπάρχει φυσικά και η εντυπωσιακή περίπτωση του επιστήμονα-καλλιτέχνη Λεονάρντο ντα Βίντσι που αποδεικνύει πώς ο αναλυτικός κόσμος της πρώτης ιδιότητας δεν είναι κατ’ ανάγκη αντιθετικός με τον αναλυτικό, της δεύτερης. Εξάλλου τέχνη και επιστήμη έχουν πολλά κοινά. Τη διαδικασία της δοκιμής, την ανάγκη για εξερεύνηση του καινούργιου, του καινοτόμου, τον πειραματισμό.

Ας κλείσουμε με ένα εντυπωσιακό παράδειγμα υβριδικής τέχνης που ενώνει δημιουργία και επιστήμη. To 2018, πριν ακόμη από την πανδημία, για να υπενθυμίσει το τραύμα της πανούκλας, η Anna Dumitriu, μια βρετανή εικαστικός, αφού διδάχθηκε τη νέα τεχνολογία τροποποίησης γονιδιώματος CRISPR / Cas9 έφτιαξε το «Dress Plague» (2018), ένα φόρεμα από ακατέργαστο μετάξι, βαμμένο στο χέρι με φλοιούς καρυδιάς. H αναφορά γίνεται στον διάσημο βοτανολόγο της εποχής Nicholas Culpeper που συνέστησε τα καρύδια ως θεραπεία για την πανούκλα. Το φόρεμα είναι γεμάτο τσαμπιά λεβάντας που χρησιμοποιήθηκαν εκείνη την εποχή ώστε να καλύπτουν τη φοβερή μυρωδιά και να αποτρέπουν υποτίθεται την ασθένεια που αποδιδόταν στον «κακό αέρα» ή το «μίασμα». Το φόρεμα είναι διακοσμημένο με πρωτότυπα κεντήματα του 17ου αιώνα που η Anna Dumitriu έχει εμποτίσει με το DNA των βακτηρίων Yesinia pestis (πανούκλα), το οποίο εξήγαγε από σκοτωμένα βακτήρια.

Πώς θα είναι άραγε το Covid Dress, όταν τελειώσει η πανδημία;

*Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.