Πέρασαν 20 χρόνια από τότε που διενεργήθηκαν οι πρώτες ελεύθερες πολυφυλετικές εκλογές στη Νότια Αφρική, οι οποίες μεταμόρφωσαν (και επίσημα) το πολιτικό τοπίο στη χώρα τοποθετώντας την ταφόπλακα στο ρατσιστικό καθεστώς του απαρτχάιντ. Την προσεχή Τετάρτη οι πολίτες της καλούνται να προσέλθουν και πάλι στις κάλπες –η επανεκλογή του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου (ANC) είναι σχεδόν βέβαιη. Ωστόσο τα βαθιά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που δεν μπόρεσε –ή δεν τόλμησε –να αντιμετωπίσει ούτε η εμβληματική προσωπικότητα του αποθανόντος Νέλσον Μαντέλα ακόμη στοιχειώνουν τους Νοτιοαφρικανούς. Τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, οικονομική κρίση, αναξιόπιστοι θεσμοί και διαφθορά, υψηλή ανεργία και εγκληματικότητα απειλούν να κάνουν στάχτη το όραμα του Μαντέλα για πολυπληθές αφρικανικό κράτος.
Οι γενικές εκλογές της 7ης Μαΐου θα είναι οι πρώτες μετά τον θάνατο του «Μαντίμπα» τον περασμένο Δεκέμβριο αλλά και οι πρώτες στις οποίες θα ψηφίσει η λεγόμενη γενιά των «γεννημένων ελεύθερων» –όσων, δηλαδή, γεννήθηκαν μετά το τέλος του απαρτχάιντ. Το ANC, όπως δείχνουν τα πράγματα, θα γιορτάσει την πέμπτη διαδοχική νίκη του, ωστόσο είναι ήδη αντιμέτωπο με μια χωρίς προηγούμενο αμφισβήτηση της πολιτικής πορείας του. Είναι χαρακτηριστικό ότι τουλάχιστον τα δύο τρίτα των ψηφοφόρων του είναι άνεργοι. Με την επίσημη ανεργία να αγγίζει το 25%, τον πλούτο συγκεντρωμένο στα χέρια της λευκής μειοψηφίας και περίπου το 30% του πληθυσμού να ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, η κοινωνία της χώρας είναι ένα καζάνι που βράζει.
Από τα περίπου 52 εκατομμύρια κατοίκους το 80% είναι μαύροι και το 9% λευκοί. Ωστόσο το κεφάλαιο και η γη παραμένουν πεισματικά στα χέρια της λευκής μειοψηφίας. Αμέσως μετά τις εκλογές του 1994 το ANC έθεσε ως στόχο να αναδιανείμει μέσα σε πέντε χρόνια το 30% της αγροτικής γης στους μαύρους. Απέτυχε: ως σήμερα μόλις το 7% έχει αναδιανεμηθεί και μάλιστα το μεγαλύτερο μέρος του δεν έχει παραγωγική χρήση.
Επειτα από δύο δεκαετίες μέτριας οικονομικής ανάπτυξης η οικονομική κατάσταση της λευκής μειοψηφίας είναι καλύτερη από ποτέ, τη στιγμή που σχεδόν οι μισοί μαύροι σε παραγωγική ηλικία δεν έχουν δουλειά. «Η μαζική ανεργία και ειδικά μεταξύ των νέων είναι ένα τεράστιο πρόβλημα για τη Νότια Αφρική. Οποιαδήποτε κυβέρνηση θα δυσκολευτεί πολύ να το λύσει αυτό» λέει στο «Βήμα» ο Τζόναθαν Χίσλοπ, ειδικός σε θέματα Νότιας Αφρικής και καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κολγκέιτ στη Νέα Υόρκη.

«Οι μεταλλευτικές και αγροτικές εξαγωγές της χώρας πάνε καλά, αλλά ο άλλοτε ισχυρός μεταποιητικός τομέας έχει σχεδόν καταστραφεί από τον διεθνή και κυρίως τον κινεζικό ανταγωνισμό. Πολλοί αριστεροί επικριτές της κυβέρνησης κατηγορούν γι’ αυτό τις υπερβολικά “νεοφιλελεύθερες” οικονομικές πολιτικές. Αλλά εγώ θα το έβλεπα διαφορετικά. Αν και υπάρχουν τομείς στους οποίους το κράτος θα μπορούσε να είχε επέμβει πιο αποφασιστικά, η Νότια Αφρική δεν είναι μια κλασική νεοφιλελεύθερη οικονομία. Εχει ένα τεράστιο σύστημα κοινωνικών παροχών και έναν μεγάλο ημικρατικό τομέα. Κατά τη γνώμη μου, το πρόβλημα έγκειται στην έλλειψη ηγεσίας. Ο πρόεδρος Τζέικομπ Ζούμα απέτυχε στο να αναπτύξει κάποια αποτελεσματική οικονομική πολιτική» προσθέτει ο Χίσλοπ. Παρ’ όλα αυτά, το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί, ο αναλφαβητισμός έχει μειωθεί και αντιρετροϊκά φάρμακα προσφέρονται δωρεάν στους ασθενείς με HIV/AIDS. Επιπροσθέτως, όπως υποστηρίζει το κυβερνών κόμμα, τις τελευταίες δύο δεκαετίες τα κοινωνικά προγράμματα επεκτάθηκαν σε 16 εκατομμύρια ανθρώπους, κατασκευάστηκαν 3,7 εκατομμύρια κατοικίες και διπλασιάστηκε ο αριθμός των φοιτητών. Είναι όμως αυτά αρκετά; «Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι θα υπήρχε τόση απογοήτευση τόσο σύντομα. Χαίρομαι που ο Μαντίμπα (σ.σ.: το ψευδώνυμο του Μαντέλα) πέθανε. Χαίρομαι που οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους (σ.σ.: η ηγεσία του ΑΝC) δεν ζουν πια για να δουν τη σημερινή κατάσταση στη χώρα» δήλωσε ο πρώην αρχιεπίσκοπος του Κέιπ Τάουν και κορυφαίος αγωνιστής εναντίον του ρατσιστικού καθεστώτος Ντέσμοντ Τούτου.

«Βέβαια πολλά από τα επιτεύγματα της ηγεσίας του Μαντέλα παραμένουν. Η χώρα απολαμβάνει υψηλό επίπεδο στην ελευθερία του Τύπου. Οι πολίτες προστατεύονται αρκετά από τις αυθαίρετες φυλακίσεις, η Δικαιοσύνη είναι αρκετά ανεξάρτητη, η τρέχουσα προεκλογική εκστρατεία δεν ήταν βίαιη και, το πιο σημαντικό, η χώρα δεν κινδυνεύει να επιστρέψει σε μια ένοπλη πολιτική σύγκρουση. Παρ’ όλα αυτά, στη διάρκεια της προεδρίας του Ζούμα η διαφθορά στην κυβέρνηση διογκώθηκε. Η γραφειοκρατία, κυρίως σε τοπικό επίπεδο, είναι δυσλειτουργική. Η ηγεσία είναι υπερευαίσθητη στην κριτική. Προσπαθεί να γεμίσει θεσμούς που υποτίθεται ότι θα έπρεπε να είναι ουδέτεροι –ημικρατικές επιχειρήσεις, δημόσιες υπηρεσίες, ο στρατός, οι μυστικές υπηρεσίες και η ηγεσία της αστυνομίας –με δικούς της ανθρώπους» σχολιάζει ο καθηγητής Χίσλοπ.
Και καταλήγει: «Προκειμένου να ελέγξει τις αγροτικές περιοχές ο Ζούμα συμμάχησε με τους φεουδαλικούς, πατριαρχικούς, “παραδοσιακούς” αρχηγούς, τους επιδότησε και αύξησε την εξουσία τους. Δεν έχουν χαθεί όλα, αλλά ο αρχιεπίσκοπος έχει πολλούς λόγους να αισθάνεται ότι η παρούσα ηγεσία δεν υποστηρίζει την κληρονομιά του Μαντέλα».


Πλούσια χώρα, φτωχοί άνθρωποι


Τεράστιο άνοιγμα της «ψαλίδας»

Το 1995 το φτωχότερο 20% του πληθυσμού στη Νότια Αφρική κέρδιζε κατά μέσον όρο 1.010 ραντ (69 ευρώ) τον χρόνο και το πλουσιότερο 20% 44.336 ραντ τον χρόνο (3.040 ευρώ). Το 2008 το φτωχότερο 20% κέρδιζε κατά μέσον όρο 1.486 ραντ (102 ευρώ) ετησίως και το πλουσιότερο 20% 64.565 ραντ (4.430 ευρώ). Την ίδια χρονιά στο πλουσιότερο 10% αναλογούσε το 58% του συνολικού εισοδήματος.
Οι περισσότεροι οροθετικοί στη Γη

Η Νότια Αφρική έχει τον υψηλότερο αριθμό ασθενών με HIV/AIDS παγκοσμίως. Σύμφωνα με στοιχεία του UNAIDS για το 2012, περίπου 6,1 εκατομμύρια άνθρωποι (εκ των οποίων 410.000 παιδιά), σε συνολικό πληθυσμό περίπου 52 εκατομμυρίων κατοίκων, ζουν με τον ιό. Στην ηλικιακή ομάδα 15-49 ετών το 17,9% του πληθυσμού εκτιμάται ότι είναι μολυσμένο με τον HIV. Δωρεάν αντιρετροϊκά φάρμακα είναι διαθέσιμα για τους ασθενείς μέσω ενός κρατικού προγράμματος για την καταπολέμηση της μάστιγας.
Ενας στους τέσσερις ζει με 1 ευρώ την ημέρα

Η οικονομία της Νότιας Αφρικής εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη μεταλλευτική βιομηχανία και τη γεωργία. Οι εξορύξεις, κυρίως χρυσού και πλατίνας, αντιστοιχούν στο 60% των εξαγωγών της χώρας. Η οικονομία της είναι μεν η δεύτερη μεγαλύτερη στην αφρικανική ήπειρο μετά τη Νιγηρία, αλλά η ανεργία κυμαίνεται στο 25% και το ένα τέταρτο των Νοτιοαφρικανών ζει με λιγότερο από ένα ευρώ την ημέρα.
Βαβέλ με 11 επίσημες γλώσσες

Το δημοκρατικό Σύνταγμα της Νότιας Αφρικής του 1996 αναγνωρίζει 11 επίσημες γλώσσες, μεταξύ των οποίων τα αγγλικά, τα αφρικάανς, τα σεσότο, τα τσουάνα, τα κόσα και τα ζουλού. Αν και όλες οι διάλεκτοι αναγνωρίζονται ως ισότιμες, κάποιες ομιλούνται περισσότερο από τις υπόλοιπες. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011, οι γλώσσες που χρησιμοποιούνται περισσότερο είναι τα ζουλού (22,7%), τα κόσα (16%) και τα αφρικάανς (13,5%).

Πώς η ελίτ του απαρτχάιντ διατήρησε τα προνόμιά της
Πώς όμως η ψαλίδα μεταξύ πλουσίων και φτωχών στη Νότια Αφρική άνοιξε τόσο που η χώρα θεωρείται πια μία από τις πλέον άνισες στον κόσμο ξεπερνώντας ακόμη και τη Βραζιλία; Πώς ένας λαμπρός απελευθερωτικός αγώνας δεκαετιών, παρά τη φαινομενική επιτυχία του, ανετράπη από μερικούς επιδέξιους οικονομικούς χειρισμούς της λευκής ελίτ, που ουσιαστικά ποτέ δεν απώλεσε τα προνόμιά της; Από το 1994, όταν το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ANC) ανέλαβε την εξουσία, ως το 2006 το ποσοστό των ανθρώπων που ζούσαν με λιγότερο από ένα ευρώ την ημέρα διπλασιάστηκε, ενώ μεταξύ του 1991 και του 2002 το ποσοστό της ανεργίας των μαύρων της Νότιας Αφρικής υπερδιπλασιάστηκε αγγίζοντας το 48%.
Η καναδή δημοσιογράφος και συγγραφέας Ναόμι Κλάιν δίνει τις απαντήσεις στο διάσημο βιβλίο της «Το δόγμα του σοκ». «Η χώρα είναι μια ζωντανή απόδειξη του τι συμβαίνει όταν η οικονομική μεταρρύθμιση απομονώνεται από τον πολιτικό μετασχηματισμό» γράφει χαρακτηριστικά. Τι σημαίνει αυτό; Στα τέσσερα χρόνια που μεσολάβησαν μεταξύ της αποφυλάκισης του Μαντέλα και της σαρωτικής εκλογικής νίκης του ANC το 1994, οι διαπραγματεύσεις για το νέο καθεστώς κινούνταν σε δύο άξονες: τον πολιτικό και τον οικονομικό. Ηταν πια ξεκάθαρο ότι οι λευκοί και το κυβερνών Εθνικό Κόμμα δεν μπορούσαν να αποτρέψουν τους μαύρους από το να αναλάβουν την εξουσία. Επικέντρωσαν όλες τις δυνάμεις τους επομένως στις προσπάθειες ελέγχου των οικονομικών θεσμών. Και το πέτυχαν –με τον Μαντέλα και τους διαπραγματευτές του ANC να προσπαθούν να κερδίσουν τη μάχη για το κοινοβούλιο και να αποτρέψουν το ξέσπασμα ενός αιματηρού εμφυλίου. Το Εθνικό Κόμμα κάτω από τη «μύτη» του ANC κυριάρχησε στις οικονομικές διαπραγματεύσεις παρουσιάζοντάς τες δήθεν ως «τεχνικού» χαρακτήρα.
Η αναδιανομή της γης δεν συντελέστηκε ποτέ γιατί ένα άρθρο στο νέο Σύνταγμα προστάτευε την ατομική ιδιοκτησία, δηλαδή την καταπατημένη από τους λευκούς γη. Θέσεις εργασίας για τα εκατομμύρια ανέργους δεν δημιουργήθηκαν γιατί τα εργοστάσια ήταν έτοιμα να κλείσουν, αφού απαγορεύτηκαν οι κρατικές επιδοτήσεις. Η κεντρική τράπεζα λειτουργεί ως κράτος εν κράτει υπό το νέο Σύνταγμα και μαζί με το υπουργείο Οικονομικών παρέμειναν στα χέρια των επί απαρτχάιντ επικεφαλής τους. Ο Χάρτης της Ελευθερίας, το επί δεκαετίες «ευαγγέλιο» της ελευθερίας των μαύρων, δεν μετουσιώθηκε ποτέ σε νόμους: ο πλούτος της χώρας παρέμεινε στα χέρια των λευκών και η Νότια Αφρική κέρδισε την «περιορισμένη ελευθερία» της.

Φράνσις Κορνέγκι
«Χρειάζεται μια νέα ιστορική συμφωνία λευκών και μαύρων»

«Ωσπου το ANC να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις θεμελιώδεις αντιθέσεις στη νοτιοαφρικανική κοινωνία τα προβλήματα της χώρας θα μεγαλώνουν» λέει στο «Βήμα» ο Φράνσις Κορνέγκι, συνεργάτης της αμερικανικής δεξαμενής σκέψης Wilson Center και του Ινστιτούτου για τον Παγκόσμιο Διάλογο του Πανεπιστημίου της Νότιας Αφρικής.

Ποιες είναι οι πιο ανησυχητικές τάσεις στην πολιτική και κοινωνικοοικονομική ζωή της Νότιας Αφρικής;
«Χρειάζεται μια νέα συμφωνία λευκών και μαύρων, μια νέα CODESA (σ.σ.: CODESA ονομαζόταν η Συνέλευση για μια Δημοκρατική Νότια Αφρική, που επέφερε την πολιτική συμφωνία λευκών και μαύρων το 1990-1993).
Η οικονομία της Νότιας Αφρικής βρίσκεται ακόμη σε μεγάλο βαθμό υπό διπλό αγγλο-εβραϊκό/αφρικάνερ έλεγχο, τη στιγμή που το αποκαλούμενο Black Economic Empowerment (BEE, κρατικό πρόγραμμα για την Επιχειρηματική Ενδυνάμωση των Μαύρων) ελάχιστα έχει συμβάλει στο να φθάσει το κεφάλαιο στα χέρια μαύρων. Το μετά απαρτχάιντ τοπίο χαρακτηρίζεται από την πολιτική εξουσία στα χέρια της μαύρης πλειοψηφίας, αλλά με τα οικονομικά δικαιώματα της λευκής μειοψηφίας να οδηγούν σε οικονομική αδυναμία των μαύρων. Ωσπου αυτή η θεμελιώδης αντίθεση να αντιμετωπισθεί από το ANC και τους συμμάχους του από τη μία και από το λευκό κεφάλαιο από την άλλη, τα προβλήματα της χώρας θα ενισχύονται».

Πόσο ισχυρή είναι η φυλετική ανισότητα στη Νότια Αφρική σήμερα;
«Η φυλετική ανισότητα συνιστά μια πραγματικότητα και σήμερα. Εχει συνδυαστεί και με την κοινωνική ανισότητα καθώς η μαύρη μεσαία τάξη αναπτύσσεται τα τελευταία 20 χρόνια. Αλλά αυτή η πρόοδος συνοδεύεται από μια διεύρυνση του εισοδηματικού και κοινωνικοοικονομικού χάσματος τόσο μεταξύ των μαύρων της Νότιας Αφρικής όσο και μεταξύ μαύρων και λευκών. Και όσοι μαύροι μετακινούνται στους ανεπίσημους οικισμούς μέσα και γύρω από τις πόλεις δεν είναι προετοιμασμένοι να εκμεταλλευτούν ευκαιρίες και να βρουν εργασία. Σε αυτά τα προβλήματα προστίθενται οι ελλιπείς υποδομές της χώρας οι οποίες δεν προορίζονταν για τις μάζες που ξαφνικά έπρεπε να εξυπηρετηθούν μετά τις 27 Απριλίου 1994».
Ποια είναι η εκτίμησή σας για τις επερχόμενες εκλογές;
«Παρά τη γενικότερη κοινωνική δυσαρέσκεια, το εκλογικό σύστημα της Νότιας Αφρικής θα συνεχίσει να ωφελεί την πλειοψηφία του ANC, το οποίο πιθανότατα θα κερδίσει τις εκλογές. Ο μεγαλύτερος σχηματισμός της αντιπολίτευσης, η Δημοκρατική Συμμαχία, υπό τη λευκή Ελεν Ζίλε, πρώην δημοσιογράφο και σφοδρή πολέμια του απαρτχάιντ, έχει χτυπήσει τη φυλετική “γυάλινη οροφή” και δεν μπορεί να έχει σημαντικά κέρδη έναντι του ANC».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ