Οι Ελληνες (μα και οι ελληνιστές) που ασχολούνται με τα γράμματα έχουν πολλές αφορμές να θυμούνται και να τιμούν τον K.Θ. Δημαρά σχεδόν καθημερινά. H συμπλήρωση των εκατό ετών από τη γέννησή του, στην Αθήνα στις 21 Μαΐου 1904, γίνεται φέτος αφορμή για ένα δημόσιο μνημόσυνο σε μια κοινωνία που λατρεύει τις στρογγυλές επετείους του δεκαδικού συστήματος. Οπως όλα τα μνημόσυνα, είναι μια ευκαιρία να μετρηθούμε μεταξύ μας και με τους εαυτούς μας, με βάση τα εργαλεία που μας έδωσε ο ίδιος ο Δημαράς, και να μετρήσουμε και τη συνεχιζόμενη παρουσία του ανάμεσά μας. Ο άνθρωπος ετελεύτησε μεν στο Παρίσι στις 18 Φεβρουαρίου 1992, αλλά το έργο του και τα διδάγματά του συνεχίζουν να είναι ουσιαστικά και επίκαιρα.
Δεν είναι ούτε απλό ούτε εύκολο να μετρήσουμε τη σημασία του Δημαρά για εμάς σήμερα. Δεν έχουμε ίσως ακόμη την απαιτούμενη χρονική ή συναισθηματική απόσταση, και αν νομίσουμε ότι τις αποκτήσαμε, το εύρος και η διασπορά του έργου του θα μας επαναφέρουν στην τάξη και στο μέτρο. Σε όποια προσπάθεια εκτίμησης, πρέπει πρώτα να στηριχθούμε στις μαρτυρίες των ανθρώπων που γνώρισαν το έργο του ενώ αυτό δημιουργείτο, που είναι σε θέση να μας πληροφορήσουν για τη δραστική του σημασία τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή που αυτό δημοσιοποιήθηκε και έγινε κοινό κτήμα. Επειτα, έτσι υποψιασμένοι, πρέπει να ξαναδιαβάσουμε τα κείμενα του Δημαρά – όχι πια ως ιστορικά τεκμήρια αλλά ως κείμενα διαχρονικά, δίχως άλλους επιθετικούς προσδιορισμούς και προκαταλήψεις. Δεν θα μας απογοητεύσουν. Οποιος καλόπιστος αναγνώστης ενσκήψει στο έργο του Δημαρά θα συμφωνήσει αρχικά με τη διαπίστωση του Φίλιππου Ηλιού πως ο Δημαράς «είχε συντελέσει, όσο λίγοι, στον αναπροσανατολισμό και τον εκσυγχρονισμό της νεοελληνικής ιδεολογίας». Στη συνέχεια, θα διαπιστώσει ότι το έργο του Δημαρά ξεπερνά κατά πολύ τα συνήθη όρια, σε βαθμό δυσθεώρητο: δεν αποτελείται μόνον από τα γνωστά και θεμελιώδη έργα (όπως τους τόμους του Δοκιμίου για τον Ποίηση, της αλληλογραφίας του Κοραή, της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, του Ελληνικού Ρωμαντισμού, ή του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου) αλλά και από άρθρα και μελέτες και δοκίμια και περισσότερες από 2.000 επιφυλλίδες, δημοσιευμένες κυρίως στην εφημερίδα «Το Βήμα». H συναγωγή αυτών των κειμένων προγραμματίστηκε από το 1972, αλλά η δημοσίευσή τους άρχισε ουσιαστικά μόλις τη χρονιά του θανάτου του Δημαρά, πρώτα με τον τόμο «Σύμμικτα, Γ´: Περί Καβάφη» (επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδη, Γνώση 1992) και «Ιστορικά Φροντίσματα A’: Ο διαφωτισμός και το κορύφωμά του» (επιμέλεια Πόπης Πολέμη, Πορεία 1992) για να συνεχιστεί με τους τόμους «Ιστορικά Φροντίσματα B’: Αδαμάντιος Κοραής» (επιμέλεια Πόπης Πολέμη, Πορεία 1996) και Σύμμικτα, A´: Από την παιδεία στην λογοτεχνία» (επιμέλεια Αλέξη Πολίτη, Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού 2000).
H άποψη του ίδιου του Δημαρά για το έργο και τη μεθοδολογία του είναι καταγεγραμμένη στη συνέντευξη που επιγράφεται «Ως η διψώσα έλαφος…» (στον τόμο K.Θ. Δημαράς και Νίκος Σβορώνος, «H Μέθοδος της Ιστορίας: Ιστοριογραφικά και Αυτοβιογραφικά Σχόλια», συνεντεύξεις με τους Στέφανο Πεσμαζόγλου και Νίκο Αλιβιζάτο, Αγρα 1995), ενώ μια ανθολογία απόψεων τρίτων υπάρχει στον τόμο «Ανθη Κομψά: Μνήμη K.Θ. Δημαρά» (Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού 2001. Στις ειδικότερες εκδόσεις περί τον Δημαρά πρέπει να μνημονευθούν το τεύχος του περιοδικού «Ερανιστής» (έκδοση του «Ομίλου Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού», τόμος 19, 1993), τα Πρακτικά της επιστημονικής συνάντησης στη μνήμη του K.Θ. Δημαρά από το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (1994), ο τόμος «Νεοελληνική παιδεία και Κοινωνία», Πρακτικά διεθνούς συμποσίου αφιερωμένου στη μνήμη του K.Θ. Δημαρά (ΟΜΕΔ, 1995) και τέλος η συναγωγή τριών κειμένων του Φίλιππου Ηλιού για τον Δημαρά με τον γενικό τίτλο «Οι ασέβειες του Ιστορικού» (Ερμής 2003).
H επερχομένη εκατονταετηρίδα του Δημαρά ενέτεινε τις προσπάθειες των φίλων και των μαθητών του (αλλά και των μαθητών τους) για την έκδοση καταλοίπων, συναγωγών και έργων αναφοράς. Ετσι βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο επεξεργασίας και προγραμματίζονται να εκδοθούν εντός του έτους η μελέτη «Νατουραλισμός», από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, η μελέτη «H παρουσία της αρχαίας παιδείας μέσα στη νεοελληνική συνείδηση (1750-1850)» σε δίγλωσση έκδοση (ελληνική και αγγλική, σε μετάφραση Diana Haas), με επιμέλεια Μαρίας Καΐρη, από την Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, και η «Εργογραφία K.Θ. Δημαρά», από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού.
H καταγραφή της εργογραφίας του Δημαρά είναι από μόνη της ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα, καταδεικτική της πνευματικής πορείας του Δημαρά και της απήχησης του έργου του (ένα σχεδίασμα της εργογραφίας υπάρχει από το 1998 σε ηλεκτρονική μορφή στον διαδικτυακό τόπο του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού, στη διεύθυνση www. snhell.gr). Την χρωστούμε στον μεγάλο απόντα του εφετινού μνημοσύνου, τον Φίλιππο Ηλιού, ο οποίος την ξεκίνησε το 1988 και την επεξεργάστηκε με την ευσυνειδησία, τη συνέπεια και τη μεθοδικότητα που τον διέκριναν σε όλη του τη ζωή: παρέδωσε την τελευταία διόρθωση του έργου στις 18 Φεβρουαρίου, δύο εβδομάδες πριν από τον δικό του θάνατο.
Ο κ. Μανόλης Σαββίδης είναι φιλόλογος, διευθυντής του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού.
