Η περίπτωση του Ιωάννη Μακρυγιάννη (1796-1864) αποτελεί ιδανικό παράδειγμα για την κατανόηση της διαδικασίας της αναδιάταξης του παρελθόντος. Γνωστός αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης, όχι όμως μεταξύ εκείνων που η μνήμη του 19ου αιώνα κατέταξε μεταξύ των κορυφαίων ούτε και όσων τιμήθηκαν με μνημείο τις πρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας, αναδύθηκε στην επιφάνεια εκ των υστέρων, όταν η πηγαία γλώσσα των απομνημονευμάτων του προβλήθηκε ως πρότυπο ελληνικότητας από τη Γενιά του ’30, ενώ το αφήγημά του με τη μορφή του αγώνα και των αγωνιστών που προδόθηκαν από τους πολιτικούς και την ξενοκρατία υιοθετήθηκε από τη μεταπολεμική Αριστερά. Ως άνθρωπος μεταιχμιακός, φορέας των αξιών του οθωμανικού παραδοσιακού κόσμου, ο οποίος όμως προσαρμόστηκε στην επαναστατική νεωτερικότητα, εκφράστηκε στη διάλεκτο του έθνους και έδρασε πολιτικά εντός του νέου συστήματος οργάνωσης της κοινωνίας, ο Μακρυγιάννης, όπως και άλλοι σύγχρονοί του με παρόμοια διαδρομή, συνιστά προνομιακό πεδίο μελέτης για τους ιστορικούς. Κυρίως όμως η συμβολική του ανάδυση στον 20ό αιώνα θέτει ζητήματα ως προς την πρόσληψή του: Ο Μακρυγιαννισμός (εκδ. Θίνες), όπως επιγράφεται το βιβλίο του ιστορικού του Πανεπιστημίου Αιγαίου Γιώργου Κόκκινου, εύλογα μας απασχολεί περισσότερο από τον ίδιο τον Μακρυγιάννη.
Γιώργος Κόκκινος
Ο Μακρυγιαννισμός. Τραγούδια για τον Μακρυγιάννη
Εκδόσεις Θίνες και Τήνελλα, 2022,
σελ. 160,
τιμή 19,08 ευρώ
Ο Γιώργος Κόκκινος αναλύει στο δοκίμιό του «είδωλα μακρυγιαννισμού» εντοπισμένα στο έντεχνο τραγούδι της περιόδου της Μεταπολίτευσης. Στο πλαίσιο που διαμόρφωσαν αρχικά ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Μάνος Χατζιδάκις εξετάζει κυρίως την προσέγγιση των Νίκου Γκάτσου και Μάνου Ελευθερίου με πιο εμβληματικά έργα τα «Μπαρμπαγιάννη Μακρυγιάννη» και «Θα σε ξανάβρω στους μπαξέδες». Εγγράφοντάς την προσεκτικά στο περίγραμμα που διαμορφώνουν οι διανοητικές καταβολές της πρόσληψης του αγωνιστή, οι μηχανισμοί της μυθοποίησής του, οι ιστορικές αναφορές της τραγουδοποιίας του Γκάτσου, συγκροτεί ένα συνεκτικό σχήμα ιδεολογικών συναντήσεων. Αφενός τα τραγούδια αυτά «οικοδομούν νοήματα πάνω στον ήδη εδραιωμένο μύθο του» όπως τον έχει διατυπώσει η Γενιά του ’30, αφετέρου αντικατοπτρίζουν και προεκτείνουν την «εθνικο-λαϊκιστική ερμηνεία της Επανάστασης του 1821». Με τον όρο αυτόν ο συγγραφέας δεν αναφέρεται στο σύγχρονο φαινόμενο, αλλά παραπέμπει σε ένα «διαπαραταξιακό ιδεολογικό μόρφωμα» της περιόδου 1974-1989 το οποίο ταύτιζε τις έννοιες «έθνος» και «λαός», εξιδανίκευε τον λαό και τον λαϊκό πολιτισμό, αποδεχόταν την αδιάσπαστη ιστορική και πολιτισμική συνέχεια του ελληνισμού, πρόβαλλε έναν αντιστασιακό εθνικισμό, αντιτασσόταν στην ξενοκρατία και στον ιμπεριαλισμό, ενώ ταυτόχρονα ενστερνιζόταν τη δυσπιστία προς το πολιτικό προσωπικό και τη δυστοπία ενός finis Graciae. Ο Μακρυγιάννης των τραγουδιών αυτών μπορεί να είναι ήρωας και αντιήρωας ταυτόχρονα, ηττημένος ίσως αλλά προορισμένος να δικαιωθεί ηθικά από την Ιστορία, εκπρόσωπος μιας αυθεντικής Ελλάδας αντίθετης εκείνης της κίβδηλης χώρας της ανικανότητας και της ιδιοτέλειας, σύγχρονος παράκλητος που ενσαρκώνει τη συνείδηση του έθνους.
Διευρύνοντας το βλέμμα του σε ένα ευρύτερο δείγμα τραγουδιών (στο παράρτημα ανθολογούνται 18 δείγματα της περιόδου 1967-2015), ο Γιώργος Κόκκινος παρατηρεί ότι ανάγονται στο «καθεστώς συμβολικών τόπων μνήμης […] οργανώνοντας τη νοσταλγία για χαμένους αγώνες και ιστορικές ματαιώσεις διαδοχικών γενεών» με κοινή συνισταμένη «την ελληνική πολιτική κακοδαιμονία και την εξάρτηση». Ιδωμένη σε αυτό το πλαίσιο η επιβίωση και διάδοση του «μακρυγιαννισμού» μέσα από το έντεχνο αποτυπώνει, επομένως, και τη συνεχιζόμενη μυθοποίηση του ιστορικού παρελθόντος. Κινούμενη στον χώρο της διανοητικής ιστορίας και των πολιτισμικών σπουδών η μελέτη αυτή επιτελεί εν τέλει διπλό πολύτιμο ρόλο: διακριτή συμβολή στη γραμματεία γύρω από την πρόσληψη του Μακρυγιάννη και ταυτόχρονα υπόδειξη του πρακτικά ανεξερεύνητου ακόμη πεδίου του πολιτικού τραγουδιού της Μεταπολίτευσης ως ιστορικού αρχείου.
Γιώργος Κόκκινος
Ο Μακρυγιαννισμός. Τραγούδια για τον Μακρυγιάννη
Εκδόσεις Θίνες και Τήνελλα, 2022,
σελ. 160,
τιμή 19,08 ευρώ
