Ιστορία εναντίον Ευρώπης

Η ιστορία έχει σημασία, αλλά με διάφορους τρόπους. Σε ορισμένες περιοχές και για ορισμένους ανθρώπους, ιστορία σημαίνει αιώνιες συγκρούσεις που διαμορφώνονται από βαθιά ριζωμένες γεωπολιτικές δυνάμεις: ό,τι ίσχυε πριν από τέσσερις αιώνες ίσχυε και μόλις χθες.

Αλλού για άλλους η ιστορία δείχνει την ανάγκη να βρεθούν τρόποι να ξεφύγουν από παμπάλαιες αντιξοότητες και ξεπερασμένες προκαταλήψεις. Αυτή ακριβώς η ρήξη κρύβεται πίσω από την σύγκρουση ιδεών που μαίνεται σήμερα μέσα και γύρω από την Ευρώπη.

Με την εφετινή εκατονταετηρίδα από την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, δεκάδες νέες αναλύσεις του «πολέμου που θα τελείωνε όλους τους πολέμους» έχουν ήδη δημοσιευτεί. Και είναι δελεαστικό να δούμε σύγχρονους παραλληλισμούς στην αυταρέσκεια της αυτοκρατορικής Ευρώπης, ιδιαίτερα στην ακράδαντη πεποίθησή της ότι ο κόσμος ήταν τόσο αλληλένδετος και ευημερών που οποιαδήποτε ανατροπή ήταν «αδιανόητη».

Αλλά οι εορτασμοί θα είναι γεμάτοι συμβολισμούς που σχετίζονται και με τις σύγχρονες διαφορές. Υποβλητικές ιστορικές ημερομηνίες χρησιμοποιούνται ή κακοποιούνται κατά παρόμοιο τρόπο στην άλλη άκρη της ευρωπαϊκής ηπείρου, για να πλάσουν εικόνες εχθρών που έχουν αναφορά στις σύγχρονες πολιτικές συζητήσεις.

Δεδομένου ότι η Ρωσία δίνει μάχη για να επαναφέρει στη σφαίρα επιρροής της την Ουκρανία, εκεί δεσπόζει μια άλλη παλιά χρονολογία: το 1709, όταν ο τσάρος Πέτρος ο Μέγας συνέθλιψε τους Σουηδούς και τους Κοζάκους στη μάχη της Πολτάβα. Αυτή η μάχη ήταν το θέμα μιας πρόσφατης ρωσικής ταινίας με τίτλο «Ο Υπηρέτης του Ηγεμόνα». Σχολιαστές της ρωσικής τηλεόρασης εκτιμούν ότι οι χώρες που υποστηρίζουν περισσότερο τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της Ουκρανίας – η Σουηδία, η Πολωνία, η Λιθουανία – «θέλουν να πάρουν εκδίκηση για την Πολτάβα».

Οι δυτικές και ανατολικές παρυφές της Ευρώπης έχουν εμμονή με τις χρονολογίες που θυμίζουν τους αγώνες τους με τον ευρωπαΐκό «πυρήνα»: 1914, 1815, 1709, 1707, 1704, και 1612, μεταξύ των άλλων. Αντίθετα, ο ευρωπαϊκός πυρήνας έχει εμμονή με την υπέρβαση της ιστορίας, με την δημιουργία θεσμικών μηχανισμών για την επίλυση των συγκρούσεων που σημάδεψαν τη Γηραιά ‘Ηπειρο στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Το σχέδιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι ένα είδος απελευθέρωσης από τις πιέσεις και τους περιορισμούς του ιστορικού παρελθόντος.

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Σαρλ ντε Γκωλ ανέπτυξε μια περίπλοκη μεταφυσική για να εξηγήσει την σχέση της χώρας του με το προβληματικό παρελθόν της. Κάθε ευρωπαϊκή χώρα είχε προδοθεί. «Η Γαλλία υπέφερε περισσότερο από τους άλλους, επειδή προδόθηκε περισσότερο. Γι ‘αυτό είναι η Γαλλία εκείνη που πρέπει να κάνει την χειρονομία της συγχώρεσης… Μόνο εγώ μπορώ να συμφιλιώσω την Γαλλία και την Γερμανία, επειδή μόνο εγώ μπορώ να ανυψώσω την Γερμανία από την παρακμή της».

Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ είχε ένα παρόμοιο μεταπολεμικό όραμα για την υπέρβαση των παλαιών διαιρέσεων και εθνικιστικών αντιπαραθέσεων. «Αυτή η ευγενής ήπειρος…είναι η πηγή της χριστιανικής πίστεως και της χριστιανικής ηθικής», είπε. Και πρόσθεσε : «Αν η Ευρώπη ενωνόταν κάποτε για να μοιραστεί την κοινή κληρονομιά της, δεν θα υπήρχε όριο στην ευτυχία, στην ευημερία και στην δόξα που θα απολάμβαναν οι άνθρωποί της».

Είναι το ευρωπαϊκό κέντρο πολύ αφελές, ή πολύ ιδεαλιστικό σήμερα; Είναι πραγματικά δυνατόν να ξεφύγεις από την ιστορία; Η μήπως, αντιθέτως, υπάρχει κάτι περίεργο στον τρόπο με τον οποίο οι ευρωπαϊκές παρυφές καταφεύγουν με τέτοια εμμονή σε ιστορικά ορόσημα; Στην Βρετανία και την Ρωσία, αυτή η εμμονή φαίνεται να μην είναι μόνον ένας τρόπος διεκδίκησης εθνικών συμφερόντων, αλλά κι ένας μηχανισμός συσπείρωσης του πληθυσμού που έχει απογοητευθεί με τις σύγχρονες πραγματικότητες της παρακμής από το αυτοκρατορικό παρελθόν.

Ο Ντε Γκωλ και ο Τσώρτσιλ γνώριζαν πολλά για τον πόλεμο και ήθελαν να ξεπεράσουν την αιματοβαμμένη κληρονομιά του. Είδαν στην ιστορία συγκεκριμένα διδάγματα για την αναγκαιότητα να δραπετεύσεις από το παρελθόν. Σήμερα, οι παρυφές της Ευρώπης φαίνονται, αντίθετα, αποφασισμένες να «δραπετεύσουν» πίσω σε αυτό, ακριβώς, το παρελθόν.