Ο Κάλβος εκ νέου

Μιχαήλ Πασχάλης
Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο.
Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2013,
τιμή 14 ευρώ.

Το βιβλίο απέσπασε το πρώτο βραβείο στην κατηγορία δοκιμίου του ηλεκτρονικού περιοδικού «Ο Αναγνώστης»

Μερικές φορές η ανανέωση των σπουδών ενός γνωστικού πεδίου ή και ενός συγγραφέα γίνεται από ανθρώπους που έρχονται από άλλες περιοχές. Αναφέρομαι σε μια στροφή που αρχίζει να παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στη μελέτη του Κάλβου, στροφή την οποία σφραγίζουν δύο πρόσφατα βιβλία καθιστώντας την αναπότρεπτη. Το πρώτο, για το οποίο μιλήσαμε ήδη (Το Βήμα, 16.1.2011), είναι το βιβλίο του ιστορικού Δ. Αρβανιτάκη (2010) για το ιταλικό περιοδικό L’ Ape italiana (1819) και για τις σχέσεις του Κάλβου με αυτό· βιβλίο θεμελιώδες για τη μελέτη της ιταλικής διαμόρφωσης του Κάλβου, η οποία, με την εξαίρεση των Μ. Βίττι, Γ.Θ. Ζώρα και Ε. Γαραντούδη, λίγο είχε απασχολήσει τους μελετητές του. Το δεύτερο βιβλίο, για το οποίο ο λόγος σήμερα, είναι το Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο: Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα (2013) του κλασικού φιλολόγου Μιχαήλ Πασχάλη.

Η ανάγνωση αυτών των βιβλίων, και της διατριβής του Γαραντούδη για την ιταλική βάση της μετρικής και της ποιητικής του Κάλβου (Πολύτροπος αρμονία, 1995), αποτελεί την προϋπόθεση για την κατανόηση του μυστηρίου της έκφρασης των καλβικών Ωδών· για μια ουσιώδη κατανόηση, γιατί ο Κάλβος διαβάζεται ακόμη και σήμερα με ελληνοκεντρικές παρωπίδες, που εμποδίζουν να δούμε τους ελληνικούς στίχους του υπό το πρίσμα του βασικού πλαισίου της διαμόρφωσής τους, που είναι εκείνο της ιταλικής γραμματείας.

Κεντρικός άξονας του βιβλίου του Πασχάλη είναι η μελέτη των σχέσεων των Ωδών με την ιταλική γλώσσα και λογοτεχνία. Σε αυτόν τον άξονα περιέχονται και οι σχέσεις του Κάλβου με την αρχαία ελληνική λογοτεχνία, γιατί όπως δείχνει ο Πασχάλης –και διαφορετικά απ’ ό,τι πιστευόταν ως τώρα –οι γνώσεις του Κάλβου της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας ήταν λιγότερο βαθιές απ’ όσο περιγράφονταν από τους μελετητές, και σε σημαντικό βαθμό διαμεσολαβημένες από την ιταλική λόγια λογοτεχνία, που είχε δεξιωθεί όχι μόνο την αρχαία ελληνική αλλά και την ελληνίζουσα λατινική ποίηση.

Χρειαζόταν ένας καθ’ ολοκληρίαν καλβιστής με το ειδικό προσόν του Πασχάλη για να γραφεί ένα βιβλίο όπως το Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο. Με τη φράση καθ’ ολοκληρίαν καλβιστής εννοώ έναν προσεκτικό μελετητή του Κάλβου που γνωρίζει τόσο καλά την ιταλική γλώσσα ώστε να μπορεί να διαβάζει σε βάθος τα ιταλικά του έργα. Ειδικό προσόν είναι η ιδιότητα του κλασικού φιλολόγου (και μάλιστα του λατινιστή) σε συνδυασμό με την καλή γνώση της ιταλικής λογοτεχνίας (όπως δείχνουν οι μελέτες του Πασχάλη οι αναφερόμενες στην Κρητική λογοτεχνία της Ακμής).

Το βιβλίο του Πασχάλη περιέχει έντεκα μελέτες, συμπληρωματικές η μία με την άλλη, που δείχνουν έναν Κάλβο διαφορετικό από εκείνον που βλέπει η κυρίαρχη άποψη γι’ αυτόν. Η σημαντικότερη από αυτές είναι η τιτλοφορούμενη «Οι ιταλισμοί του Κάλβου», η οποία αποδεικνύει κάτι που είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς για έναν ποιητή που θεωρείται –και είναι –εθνικός· ότι η γλωσσική ιδιοτυπία των Ωδών δεν είναι προϊόν εκφραστικής τόλμης αλλά αποτέλεσμα του γεγονότος ότι ο Κάλβος δεν ήξερε καλά τα ελληνικά. Οι επ’ αυτού αποδείξεις του Πασχάλη είναι πειστικότατες, και κανείς πλέον δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι οι γλωσσικές ανωμαλίες των Ωδών είναι αποτέλεσμα ποιητικής αδείας· πολλώ μάλλον όταν τέτοιες ιδιοτυπίες δεν υπάρχουν στα ιταλικά ποιητικά έργα του Κάλβου και όταν τα μη ποιητικά ελληνικά του κείμενα (μεταφράσεις, επιστολές) σημαδεύονται από ανάλογα λάθη.

Η διαπίστωση του Πασχάλη ότι δεν υπάρχει άμεση διακειμενική σχέση των καλβικών ωδών με την αρχαία ελληνική ποίηση, παρά μόνο επιλεκτική αξιοποίηση λέξεων και φράσεων που μπορεί να αντλούνται και από λεξικά, και η συναφής παρατήρηση ότι ο Κάλβος δεν γνώριζε τα όρια ανάμεσα στην αρχαία και τη νέα ελληνική, εξηγούν το γεγονός ότι οι αρχαϊσμοί του είναι πολλαπλάσιοι εκείνων των πλέον νεοκλασικών ποιητών.

Θα αναρωτηθεί κανείς: Τι πάει να κάνει ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου; Θέλει να αμφισβητήσει την αξία της ποίησης των Ωδών; Οχι, βέβαια. «Η προσέγγιση των Ωδών υπό το πρίσμα της μελέτης μου», υπογραμμίζει ο Πασχάλης, «δεν μειώνει την σημασία και την αισθητική τους αξία, υποδεικνύει όμως την ανάγκη να αναπροσανατολιστεί η έρευνα ως προς τις πηγές και τις προϋποθέσεις της δημιουργίας τους. Γιατί όσο περισσότερα γνωρίζουμε για την ποίηση αυτή, τόσο καλύτερα την κατανοούμε».

Δεν θα μπορούσε παρά να συμφωνήσει κανείς. Και να υπερθεματίσει ως προς τη γνώση των προϋποθέσεων της δημιουργίας των Ωδών· σημειώνοντας ότι ο Κάλβος μπορεί να υπήρξε δυστυχής στη ζωή του, όπως δείχνουν οι περιπέτειες του βίου του, συμπεριλαμβανομένου και του ποιητικού, όμως η ελληνική ποίησή του απέβη ευτυχής. Κι αυτό χάρη, σε σημαντικό βαθμό, στις ελλείψεις της ελληνομάθειάς του. Διότι οι Ωδές θα ήταν σήμερα λιγότερο γοητευτικές, αν ο Κάλβος είχε επιπλέον και την ατυχία να γνωρίζει τα ελληνικά τόσο καλά όσο και τα ιταλικά.

Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.