Η Μέση Ανατολή, το Ισλάμ και οι Αραβες βρίσκονται σε περίοδο μεγάλων ανακατατάξεων. Οι ισορροπίες, όπως τις γνωρίζαμε πριν από μία δεκαετία, έχουν ανατραπεί σε πολλές χώρες της περιοχής. Η κατάσταση είναι έκρυθμη –σουνίτες εναντίον σιιτών, τζιχαντιστές εναντίον μετριοπαθών -, οι συμμαχίες αλλάζουν και δεν αποκλείεται η επαναχάραξη συνόρων.
Είναι βέβαιο ότι η περιοχή οδεύει μεσοπρόθεσμα προς τον επανασχεδιασμό κάποιων συνόρων, όπως τονίζουν οι ειδικοί με τους οποίους μίλησε «Το Βήμα», οι οποίοι όμως δεν την τοποθετούν χρονικά εντός του 2014 αλλά μέσα στην επόμενη πενταετία. Από πού θα ξεκινήσει και τι διάσταση θα πάρει το πάντοτε επικίνδυνο αυτό φαινόμενο είναι αδύνατο να προβλεφθεί από τώρα. Θα ξεκινήσει άραγε από τη Συρία –όπου ήδη, ατύπως, αρχίζουν να σχηματίζονται τομείς: αλεβιτικός, σουνιτικός και κουρδικός -, από το επίσης χωρισμένο στα τρία Ιράκ ή από κάποιο άαλο σημείο που θα αποτελέσει έκπληξη, όπως για παράδειγμα από τη Λιβύη, χώρα παραδοσιακά διπολική (στα ανατολικά η Τριπολίτιδα με επίκεντρο την Τρίπολη και στα δυτικά η Κυρηναϊκή με επίκεντρο τη Βεγγάζη) όπου παρατηρούνται αποσχιστικές τάσεις;
Τρεις ήταν οι κορυφαίες εξελίξεις του 2013 και οι επιπτώσεις τους θα συνεχίσουν να γίνονται εμφανείς στη νέα χρονιά: η προσωρινή συμφωνία των ΗΠΑ με το Ιράν, η οποία αν ευοδωθεί θα προκαλέσει γεωπολιτικές ανακατατάξεις, η ανατροπή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο που έβαλε το τελευταίο καρφί στην ταφόπλακα της Αραβικής Ανοιξης και η «μεγάλη ανατροπή» που πέτυχε ο Ασαντ στη Συρία κερδίζοντας την επιβίωσή του ενώ κάποιοι πίστευαν ότι βρισκόταν ένα βήμα πριν από την ήττα.
Μια άλλη σημαντική εξέλιξη είναι η σταδιακή αποστασιοποίηση των ΗΠΑ από τη Μέση Ανατολή την οποία είχε αποφασίσει ο Μπαράκ Ομπάμα προ ετών αλλά έθεσε πιο ενεργά σε εφαρμογή μέσα στο 2013. Κορυφαίο παράδειγμα η άρνηση του αμερικανού προέδρου να επέμβει στρατιωτικά στη Συρία μετά τη ρίψη χημικών όπλων από τον σύρο πρόεδρο Μπασάρ αλ Ασαντ. Αλλά και η προσωρινή συμφωνία ΗΠΑ – Ιράν σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται: η Ουάσιγκτον επιθυμεί διπλωματική λύση στο ζήτημα του πυρηνικού προγράμματος της Τεχεράνης γιατί μόνο αν εξουδετερωθεί η ιρανική πυρηνική απειλή θα μπορέσει η Αμερική να απεμπλακεί ακόμη περισσότερο από την περιοχή.
H πολιτική αυτή της Ουάσιγκτον αναμένεται να συνεχιστεί το 2014. Πρόκειται για ευρύτερο γεωπολιτικό σχεδιασμό των ΗΠΑ και οφείλεται σε δύο λόγους: πρώτον, χάρη στις εξελίξεις στις μεθόδους άντλησης πετρελαίου και φυσικού αερίου και στον εντοπισμό νέων κοιτασμάτων, οι Αμερικανοί επιθυμούν να πετύχουν μικρότερη εξάρτηση από το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής και, δεύτερον, είναι δηλωμένη η πρόθεση του Ομπάμα για στροφή της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής προς την Ανατολική Ασία και τον Ειρηνικό –«pivot to Asia» είναι η έκφραση που καθιέρωσε.
Οι αλλαγές του 2014 αποτελούν σε ορισμένες περιπτώσεις οπισθοδρόμηση. Παράδειγμα η Αίγυπτος, η οποία, μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του περασμένου καλοκαιριού και τις εκλογές που θα πραγματοποιηθούν εντός του νέου έτους και αναμένεται να τις κερδίσει ο πραξικοπηματίας στρατηγός, θα έχει πλήρως επιστρέψει σε ένα καθεστώς Μουμπάρακ με τον Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι στη θέση του Χόσνι Μουμπάρακ.
Αλλες αλλαγές, αν δρομολογηθούν για τα καλά, θα αποτελέσουν σαφέστατα εξέλιξη προς τα εμπρός. Οπως η προσωρινή συμφωνία ΗΠΑ – Ιράν, ύστερα από 34 χρόνια διακοπής των διμερών διπλωματικών σχέσεων, η οποία αν ολοκληρωθεί θα γυρίσει νέα σελίδα στη Μέση Ανατολή. Και θα διαταράξει τις υπάρχουσες συμμαχίες. Ηδη το Ισραήλ και η Σαουδική Αραβία, που δεν διατηρούν διπλωματικές σχέσεις, έχουν ενώσει τις φωνές τους κατά της αμερικανοϊρανικής προσέγγισης. Ο δρόμος προς την ομαλοποίηση των αμερικανοϊρανικών σχέσεων θα είναι δύσκολος και με πισωγυρίσματα, αλλά επικρατεί συγκρατημένη αισιοδοξία για την τελική έκβαση.
Στη Συρία όλοι συμφωνούν ότι ο Ασαντ θα διατηρηθεί στην εξουσία. Οι μόνοι που ενδιαφέρονται σήμερα να τον ξαποστείλουν είναι οι Σαουδάραβες και το Κατάρ αλλά, χωρίς την υποστήριξη της Ουάσιγκτον, δεν μπορούν να επιβάλουν την άποψή τους. Η Τουρκία τα έχει ολίγον χαμένα στον συριακό εμφύλιο: αρχικά υποστήριζε τον Ασαντ, στη συνέχεια την αντιπολίτευση και σήμερα ένα σεβαστό ποσοστό λοξοκοιτάζει πάλι προς τον Ασαντ.
Στο Παλαιστινιακό, ο αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Τζον Κέρι προσπάθησε αλλά χωρίς αποτέλεσμα: η κατάσταση δεν φαίνεται να αλλάζει το 2014 γιατί δεν υπάρχει πολιτική βούληση για συμβιβασμούς, ιδίως από την πλευρά του ισραηλινού πρωθυπουργού Βενιαμίν Νετανιάχου. Οι παράνομοι εβραϊκοί εποικισμοί στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη συνεχίζονται, ενώ στην πλευρά των Παλαστινίων η διακοπή της υποστήριξης της Χαμάς, στη Λωρίδα της Γάζας, από την ανατραπείσα κυβέρνηση των ισλαμιστών της Αιγύπτου ίσως μειώσει την απόσταση ανάμεσα στις δύο παλαιστινιακές οργανώσεις, τη Χαμάς και τη Φατάχ.

Εξελίξεις


ΙΡΑΝ

Ελπίδες για συνεννόηση
Χάρη στις νέες μεθόδους εξόρυξης πετρελαίου και φυσικού αερίου και στον εντοπισμό νέων κοιτασμάτων, οι ΗΠΑ επιδιώκουν μικρότερη εξάρτηση από τα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής. Αυτό όμως είναι ανέφικτο όσο το Ιράν παραμένει ανεξέλεγκτα εχθρικό. Από την άλλη, η Τεχεράνη πλήττεται βαριά από το εμπάργκο και τη διεθνή κρίση. Ετσι προέκυψε η ιστορική προκαταρκτική συμφωνία ΗΠΑ -Ιράν για το πυρηνικό πρόγραμμα του θεοκρατικού καθεστώτος.

ΑΙΓΥΠΤΟΣ
Οπισθοδρόμηση ολοταχώς
Η δίκη του πρώτου δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου Μοχάμεντ Μόρσι, υψηλόβαθμου στελέχους της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, που ανατράπηκε με στρατιωτικό πραξικόπημα τον Ιούλιο, θα ολοκληρωθεί εντός του 2014. Την άνοιξη θα διοργανωθούν βουλευτικές και προεδρικές εκλογές, υπό την απειλή των τανκς, τις οποίες αναμένεται να κερδίσει ο πραξικοπηματίας στρατηγός Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι (φωτογραφία).

ΣΥΡΙΑ
Ανθρωπιστική καταστροφή
Ο ΟΗΕ υπολογίζει ότι σχεδόν τα τρία τέταρτα των 22,4 εκατ. Σύρων θα χρειαστούν ανθρωπιστική βοήθεια το 2014. Καλεί τις ευρωπαϊκές χώρες να δεχθούν μόνιμα 30.000 πρόσφυγες από τους 2,4 εκατ. που έχουν φύγει εκτός της χώρας (ενώ άλλοι 6,4 εκατ. είναι εσωτερικά εκτοπισμένοι).

ΓΕΝΕΥΗ
Η αμηχανία της διπλωματίας
Στα τέλη Ιανουαρίου θα διοργανωθεί διάσκεψη, γνωστή ως Γενεύη ΙΙ, για να βρεθεί πολιτική λύση στον συριακό εμφύλιο. Μέχρι στιγμής θα συμμετάσχουν 26 κράτη, αλλά δεν είναι βέβαιον αν θα προσκληθεί το Ιράν. Ο Μπασάρ αλ Ασαντ θα πάει αλλά «δεν μιλάει με τρομοκράτες», δηλαδή όλους τους αντιπάλους του, ενώ στη διασπασμένη συριακή αντιπολίτευση ακόμη αναζητείται κοινή γραμμή.
Ελιοτ Αμπραμς
«Οι ημέρες της Αραβικής Ανοιξης έχουν παρέλθει»

Δεν αφήνει πολλά περιθώρια αισιοδοξίας για τα τεκταινόμενα στον μουσουλμανικό κόσμο ο Ελιοτ Αμπραμς, ειδικός στη Μέση Ανατολή από το Council on Foreign Relations της Ουάσιγκτον. Οπως εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα», «ορισμένες αλλαγές θα προκύψουν, για παράδειγμα, από τις εκλογές στην Αίγυπτο, τις οποίες αναμένεται να κερδίσει ο στρατηγός Αλ Σίσι. Αυτό σημαίνει μια επιστροφή στην εποχή Μουμπάρακ, καθώς και ότι οι ημέρες της Αραβικής Ανοιξης έχουν παρέλθει». Επίσης προβλέπει ότι «στη Συρία σε έναν χρόνο από σήμερα η κατάσταση θα παραμένει ίδια, μόνο με πολύ περισσότερους νεκρούς και πρόσφυγες».

Το μεγάλο ερώτημα για το 2014 είναι, κατά την εκτίμησή του, η διαδοχή στη Σαουδική Αραβία. «Ο βασιλιάς Αμπντάλα είναι άνω των 90 ετών και η υγεία του δεν είναι καλή. Σύντομα μπορεί να πυροδοτηθεί μια κρίση διαδοχής διότι και ο διάδοχος, επίσης μεγάλης ηλικίας, δεν έχει καλή υγεία. Αν ούτε αυτός αναλάβει τον θρόνο, θα είναι η πρώτη φορά που η Σαουδική Αραβία θα αντιμετωπίσει τέτοιο πρόβλημα» μας λέει.
Αλλαγές συνόρων δεν βλέπει, τουλάχιστον όχι στο Ιράκ. Στη Συρία όμως; «Η Συρία –ανεπισήμως και όχι με επίσημη συμφωνία –ενδέχεται να διασπαστεί σε τρεις ζώνες: την κυβερνητική, που θα περιλαμβάνει τους σιίτες αλεβίτες, την κουρδική και τη σουνιτική. Εντός της σουνιτικής ζώνης θα υπάρξει βία ανάμεσα σε τζιχαντιστές και μη» απαντά.

«Οι Αμερικανοί είναι όλο και πιο απαισιόδοξοι για το αν θα υπάρξει τελική συμφωνία με το Ιράν. Σε περίπτωση που η διαδικασία καταρρεύσει, τότε το ερώτημα της χρονιάς θα είναι αν το Ισραήλ ή οι ΗΠΑ θα πλήξουν στρατιωτικά το Ιράν. Η προσωρινή συμφωνία προβλέπει ένα περιθώριο έξι μηνών, το οποίο μπορεί να παραταθεί για άλλους έξι μήνες. Αν δεν επιτευχθεί τελική συμφωνία ούτε ως τότε, η Ουάσιγκτον θα κληθεί να αποφασίσει αν θα συνεχίσει με κυρώσεις ή επιδρομή» λέει ο Αμπραμς.
Και τονίζει: «Σουνίτες και σιίτες σκοτώνονται μεταξύ τους στη Συρία. Στο Ιράκ και στο Μπαχρέιν, όπου οι σιίτες πλειοψηφούν, η κατάσταση δεν θα αλλάξει σημαντικά το 2014. Το Ιράν θα μπορούσε να υποδαυλίσει ταραχές στο Μπαχρέιν ή στην Ανατολική Σαουδική Αραβία, όπου ζει η σιιτική μειονότητα, αλλά κάτι τέτοιο δεν φαίνεται πιθανό στους επόμενους 12 μήνες».
Στο Παλαιστινιακό βλέπετε κινητικότητα; τον ρωτάμε. Η απάντησή του δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνείας: «Δεν διαβλέπω καμία κινητικότητα. Ακόμη και οι ίδιοι οι Παλαιστίνιοι και οι Ισραηλινοί είναι απαισιόδοξοι. Το μόνο ερώτημα είναι αν θα μπορέσουμε τουλάχιστον να αποφύγουμε ένα νέο ξέσπασμα βίας».

Πηγή αστάθειας οι Κούρδοι της Συρίας
«Σε κρίσιμο σημείο η διαμάχη των σουνιτών με τους σιίτες»

Οχι άμεσα αλλά εντός της προσεχούς πενταετίας προβλέπει συνοριακές αλλαγές στο τρίγωνο Συρία – Τουρκία – Ιράκ λόγω των εξελίξεων στο Κουρδικό ο Γιουτζίν Ρόγκαν, καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας της Μέσης Ανατολής και διευθυντής του Κέντρου για τη Μέση Ανατολή στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, στο Ηνωμένο Βασίλειο.


–Αναμένετε αλλαγές στον μουσουλμανικό κόσμο το 2014;
«Οι μεγάλες αλλαγές συνέβησαν το 2013, με κορυφαία τον αποκεφαλισμό της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο. Οι επιπτώσεις θα παραμείνουν εμφανείς τη νέα χρονιά. Στην Παλαιστίνη, π.χ., η Χαμάς έχει αποδυναμωθεί επειδή στερείται της υποστήριξης που είχε από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα όταν αυτή βρισκόταν στην κυβέρνηση. Σε άλλες χώρες όπου υπάρχουν κόμματα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, όπως στην Τυνησία, θα αναγκαστούν να έρθουν σε συμφωνία με άλλες δυνάμεις –αυτό θα σώσει την επανάσταση στην Τυνησία. Η Τουρκία και το Κατάρ θα επαναπροσανατολίσουν την πολιτική τους καθώς έχασαν έναν ισχυρό εταίρο στο Κάιρο».

–Η προσέγγιση Ιράν – ΗΠΑ θα προκαλέσει ανακατατάξεις;
«Αν η Τεχεράνη συνεργαστεί πειστικά, η αμερικανική διπλωματία θα απομακρυνθεί από το Ισραήλ και τη Σαουδική Αραβία κλίνοντας προς το Ιράν. Αυτό θα προκαλέσει ένταση ανάμεσα στην Ουάσιγκτον και στους δύο συμμάχους της».

–Η ένταση ανάμεσα σε σουνίτες και σιίτες θα αυξηθεί;
«Είναι ήδη αυξημένη, ενώ τυχόν βελτίωση των αμερικανοϊρανικών σχέσεων θα ενισχύσει την ένταση ανάμεσα στην Τεχεράνη και στο Ριάντ. Η Σαουδική Αραβία επηρεάζει τις γειτονικές της χώρες στον Κόλπο. Το πεδίο έκφρασης της ενδοϊσλαμικής διαμάχης θα είναι το Ιράκ –άλλωστε η ένταση υποδαυλίστηκε όταν ανέλαβε η σιιτική κυβέρνηση στη Βαγδάτη. Αναμένω ότι η διαμάχη σουνιτών – σιιτών θα φθάσει σε κρίσιμο σημείο το 2014 καθώς επικρατεί μεγάλη αδιαλλαξία ανάμεσα στις αραβικές χώρες του Κόλπου και στο Ιράν».

–Θα υπάρξουν αλλαγές συνόρων στη Μέση Ανατολή;
«Η μεγαλύτερη πρόκληση για αλλαγές συνόρων προέρχεται από τους Κούρδους. Οχι όμως από τους Κούρδους του Βορείου Ιράκ καθώς γνωρίζουν καλά ότι, αν θελήσουν να αποσχιστούν, θα συναντήσουν έντονες αντιδράσεις από την Αγκυρα και τη Βαγδάτη. Οι Κούρδοι του Βορείου Ιράκ αντιμετωπίζουν προς το παρόν τους Κούρδους της Συρίας περισσότερο ως πιθανή πηγή αστάθειας παρά οτιδήποτε άλλο. Δεν βλέπω αλλαγές στα σύνορα Ιράκ, Τουρκίας και Συρίας εντός του 2014, αν και αυτό πιθανότατα θα συμβεί μέσα στην επόμενη πενταετία».

Καμία ελπίδα για επανέναρξη των διαπραγματεύσεων για το Παλαιστινιακό
«Η Τυνησία μπορεί να βρει τον δρόμο προς τη συνταγματική δημοκρατία»

Παρά το μπλοκάρισμα των αραβικών επαναστάσεων και το ιστορικό πισωγύρισμα στην Αίγυπτο, η αιματηρή και αργή διαδικασία εκδημοκρατισμού του αραβικού κόσμου ίσως αρχίσει να καρποφορεί στην Τυνησία, λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Στεφάν Λακρουά, καθηγητής του μαθήματος «Ισλάμ και Πολιτική στη Σύγχρονη Μέση Ανατολή» στο περίφημο Πανεπιστήμιο Sciences Po στο Παρίσι.


–Αναμένετε αλλαγές στον μουσουλμανικό κόσμο το 2014;
«Μεγάλες αλλαγές όχι, διότι υπάρχει ένα μπλοκάρισμα των αραβικών επαναστάσεων. Στην Αίγυπτο το μπλοκάρισμα αυτό είναι πολιτικό, θεσμικό, κοινωνικό και οικονομικό. Η Αίγυπτος θα επιστρέψει σε ένα αυταρχικό καθεστώς, όπως του Μουμπάρακ. Για την Τυνησία υπάρχει μεγαλύτερη αισιοδοξία. Το Σύνταγμα είναι υπό κατάρτιση και όταν ολοκληρωθεί θα γίνουν εκλογές. Αν η Τυνησία συμφωνήσει για το Σύνταγμα, θα είναι η πρώτη χώρα της Αραβικής Ανοιξης που θα έχει ξεπεράσει τον συνταγματικό σκόπελο δείχνοντας τον δρόμο για τη δημοκρατία –υπενθυμίζω ότι στην Αίγυπτο τα προβλήματα ξεκίνησαν με αφορμή το Σύνταγμα».

–Η προσέγγιση Ιράν – ΗΠΑ θα προκαλέσει ανακατατάξεις;
«Θα χρειαστεί χρόνος. Σήμερα διανύουμε την περίοδο οικοδόμησης εμπιστοσύνης ανάμεσα στις δύο πλευρές. Προκειμένου η προσέγγιση να είναι στέρεα, οι Ιρανοί οφείλουν να επιδείξουν σοβαρότητα στο πυρηνικό τους πρόγραμμα και οι Αμερικανοί στις κυρώσεις. Η αμερικανοϊρανική προσέγγιση έχει επιπτώσεις στη Συρία, όπου ο εμφύλιος είναι εντελώς ανεξέλεγκτος και δεν αρκεί να συμφωνήσουν οι ΗΠΑ, το Ιράν, ακόμη και η Σαουδική Αραβία. Ο Ασαντ δεν θα πέσει τους επόμενους 12 μήνες. Στρατιωτικά καμία πλευρά δεν επικρατεί και φοβάμαι ότι η διπλωματία δεν μπορεί καθόλου να επηρεάσει το τι συμβαίνει στο συριακό έδαφος».

–Θα υπάρξουν αλλαγές συνόρων εντός του 2014;
«Αλλαγές συνόρων όχι. Θα ενισχυθούν όμως τα αποσχιστικά κινήματα στη Λιβύη, στο Ιράκ και στη Συρία, αν και δεν είναι καθόλου βέβαιον ότι θα φθάσουν στο σημείο να προκαλέσουν αλλαγές συνόρων ενός του 2014».

–Στο Παλαιστινιακό διαβλέπετε κινητικότητα;
«Το μπλοκάρισμα στην ισραηλινοπαλαιστινιακή διαμάχη συνεχίζεται, αλλά ευνοεί περισσότερο το Ισραήλ. Η πολιτική του εποικισμού που ακολουθούν οι Ισραηλινοί καθιστά πιο δύσκολη την εξεύρεση λύσης. Δεν διαβλέπω πιθανότητα για επανέναρξη των διαπραγματεύσεων εντός του 2014, ιδίως με τον Νετανιάχου στην εξουσία».


ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ