Πότε εξελίχθηκε η γλώσσα;

Χωρίς τη γλώσσα θα παλεύαμε να ανταλλάξουμε ιδέες ή να επηρεάσουμε τις συμπεριφορές των άλλων ανθρώπων. Η ανθρώπινη κοινωνία όπως την ξέρουμε δεν θα υπήρχε. Η αρχή αυτής και μόνο της δεξιότητας αποτέλεσε σημείο-σταθμό στην ιστορία μας, ωστόσο το πότε ακριβώς πήρε σάρκα και οστά η συγκεκριμένη κατάκτηση του ανθρώπου είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσδιοριστεί.

Γνωρίζουμε ότι ο Homo sapiens δεν ήταν ο μόνος που είχε την ικανότητα του λόγου. Οι Νεάντερταλ, οι οποίοι εμφανίστηκαν πριν από περίπου 230.000 χρόνια, διέθεταν τις νευρικές συνδέσεις με τη γλώσσα, το διάφραγμα και τους μυς του στέρνου που είναι απαραίτητες για την άρθρωση πολύπλοκων ήχων και για τον έλεγχο της αναπνοής, ο οποίος επιτρέπει την εκφορά του λόγου. Τα στοιχεία που μαρτυρούν κάτι τέτοιο εξάγονται από το μέγεθος των οπών στο κρανίο και στους σπονδύλους μέσα από τις οποίες περνούν τα νεύρα που υπηρετούν αυτές τις περιοχές. Επιπλέον οι Νεάντερταλ έφεραν την ανθρώπινη παραλλαγή του γονιδίου FOXP2, το οποίο είναι σημαντικό για τον σχηματισμό των πολύπλοκων αναμνήσεων που εμπλέκονται στον λόγο.

Υποθέτοντας ότι αυτή η παραλλαγή εμφανίστηκε μόνο μία φορά, ο λόγος προηγήθηκε του διαχωρισμού της εξελικτικής γραμμής του ανθρώπου και του Νεάντερταλ πριν από περίπου 500.000 χρόνια.

Πράγματι φαίνεται ότι ο Homo heidelbergensis διέθετε ήδη το χάρισμα της… φλυαρίας πριν από 600.000 χρόνια, όταν πρωτοεμφανίστηκε στην Ευρώπη. Απολιθώματα δείχνουν ότι το συγκεκριμένο είδος είχε χάσει ένα όργανο που έμοιαζε με μπαλόνι και ήταν συνδεδεμένο με τον λάρυγγα, το οποίο επιτρέπει σε άλλα πρωτεύοντα να παράγουν δυνατούς, βαθείς ήχους ώστε να εντυπωσιάζουν τους αντιπάλους τους. «Αυτό είναι ένα μεγάλο μειονέκτημα – δεν μπορεί αυτή η ικανότητα να χάθηκε για το τίποτα» λέει ο Μπαρτ ντε Μπερ από το Πανεπιστήμιο του Αμστερνταμ στην Ολλανδία. Τα μοντέλα του μαρτυρούν ότι αυτού του είδους τα όργανα-μπαλόνια δεν θα έκαναν διακριτές τις διαφορές μεταξύ των φωνηέντων, με αποτέλεσμα να καθίσταται δύσκολη η άρθρωσή τους.

Για τους παλαιότερους ακόμη προγόνους μας το αρχείο των απολιθωμάτων δεν μας… λέει και πολλά. Ωστόσο ο Ρόμπιν Ντάνμπαρ από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης σημειώνει ότι το πιο πρόσφατο ανθρωποειδές το οποίο φαίνεται να είχε νευρικές συνάψεις όπως αυτές των πιθήκων στο διάφραγμα και στο στέρνο είναι 1,6 εκατομμυρίων ετών – το γεγονός αυτό μαρτυρεί ότι ο λόγος «γεννήθηκε» κάποια στιγμή μεταξύ 1,6 εκατομμυρίων και 600.000 ετών πριν.

Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμη περισσότερο αν αναλογιστούμε ότι η γλώσσα ίσως ξεκίνησε να εκφράζεται με κινήσεις των χεριών προτού εκφραστεί με ήχους. Αν είναι έτσι τα πράγματα, τότε τα ανθρωποειδή ίσως συζητούσαν στη… νοηματική πολύ προτού οι ανατομικές προσαρμογές που είναι απαραίτητες για τον λόγο αφήσουν τα σημάδια τους στο αρχείο απολιθωμάτων.

Αλλά και η ερμηνεία των υπαρχόντων στοιχείων είναι προβληματική καθώς ακόμη και αν ένα ανθρωποειδές είναι ικανό να εκφέρει λόγο, αυτό δεν σημαίνει ότι μπορεί και να κάνει μια συζήτηση με νόημα. Ο Ντάνμπαρ υποστηρίζει ότι η φωνή των ανθρωποειδών εξυπηρετούσε το… τραγούδι γύρω από τη φωτιά. Οπως συμβαίνει με το κελάηδισμα των πουλιών, το τραγούδι των ανθρωποειδών πιθανότατα δεν μετέδιδε συγκεκριμένες πληροφορίες, ωστόσο αυτή η δραστηριότητα ήταν πολύ σημαντική για το δέσιμο της ομάδας.

Ωστόσο ο Κρις Στρίνγκερ από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου υπογραμμίζει ότι τόσο ο Homo heidelbergensis όσο και οι Νεάντερταλ κατασκεύαζαν πολύπλοκα εργαλεία και κυνηγούσαν επικίνδυνα ζώα – οι δραστηριότητες αυτές θα ήταν πολύ δύσκολο να συντονιστούν χωρίς να υπάρχει έστω και κάποια πρωτόγονη μορφή γλώσσας.

Αδιαμφισβήτητα στοιχεία για την ύπαρξη λόγου ο οποίος χρησιμοποιείται για τη μετάδοση πολύπλοκων ιδεών εμφανίζονται μόνο με την κουλτούρα και τον συμβολισμό που συνδέονται με τον Homo sapiens. Οι πρώτες λέξεις, όποτε και αν εκστομίστηκαν, πυροδότησαν μια σειρά γεγονότα που άλλαξαν τις σχέσεις μας, την κοινωνία, την τεχνολογία, ακόμη και τον τρόπο που σκεφτόμαστε.