Τα στοιχεία που ανακοινώθηκαν για τις λιανικές πωλήσεις κατά μήνα Οκτώβριο επιβεβαίωσαν τις εκτιμήσεις για τη σοβαρότητα της υφεσιακής τάσης. Αν κάπου διαψεύστηκαν οι τελευταίες ήταν μόνο πως η πτώση αποδείχθηκε πολύ μεγαλύτερη της προβλεφθείσας. Η Γερμανία, που ανέμενε μείωση 0,5%, παρουσίασε τελικά 1,6%. Στο σύνολο της ευρωζώνης αναμενόταν πτώση 0,4% έναντι του Σεπτεμβρίου και 1,5% έναντι του προηγουμένου έτους, τα αρνητικά ποσοστά διαμορφώθηκαν όμως σε 0,8% και 2,1% αντίστοιχα. Η πτώση της τιμής του πετρελαίου δεν άρκεσε να στρέψει ίση ζήτηση σε άλλα αγαθά.
Οι σχολιαστές αποδίδουν την άμεση αυτή μείωση της ζήτησης πρωτίστως σε ψυχολογικούς παράγοντες. Η κρίση έχει ήδη επηρεάσει το εισόδημα πολλών ανθρώπων, όχι όμως τόσων ώστε να αποδοθεί η πτώση των πωλήσεων σε ανάλογη μείωση εισοδήματος. Είναι προφανές ότι «μαζεύονται» και καταναλωτές που δεν έχουν ακόμη θιγεί στην τσέπη, επειδή αισθάνονται αβεβαιότητα για το μέλλον.
Από οικονομική άποψη η εξέλιξη επιβεβαιώνει τη σημασία του ψυχολογικού παράγοντα στην οικονομία και την ανάγκη να ληφθούν τολμηρά μέτρα, προκειμένου να ανασχεθεί η καταναλωτική συστολή και να αποτραπεί ένας υφεσιακός «φαύλος κύκλος». Από κοινωνική άποψη η άμεση συρρίκνωση της ζήτησης δείχνει όμως και κάτι άλλο. Οι καταναλωτές περιόρισαν με τέτοια ταχύτητα αντανακλαστικών τη ζήτησή τους, επειδή μπορούσαν. Αν οι αγορές τους περιορίζονταν σε είδη άμεσης ανάγκης, θα ήταν πολύ δύσκολο να τις περιστείλουν ακαριαία. Οποιος ξοδεύει ό,τι βγάζει για σίτιση και διαμονή, δεν θα σπεύσει να πεινάσει ή να μείνει άστεγος σήμερα από φόβο μήπως του συμβεί αύριο.
Η κλασική οικονομική θεωρία υποστήριζε βέβαια ότι, παρά τη φθίνουσα οριακή χρησιμότητα των αγαθών, η ψυχική ανάγκη του καταναλωτή μένει ίδια και τροφοδοτεί τη ζήτηση με αμείωτη ένταση. Οποιος δεν έχει ψωμί, το ζητεί με την ίδια ζέση που ένας χορτασμένος ζητεί αυτοκίνητο. Το κακό είναι ότι η θεωρία δεν επαληθεύεται, ιδίως σε χαλεπούς καιρούς. Οπως είχε σαρκάσει ο Γκάλμπρεϊθ, όποιος πεινάει δεν χρειάζεται να του υπομνήσουν την ανάγκη του για φαγητό. Δεν έχει ανάγκη καμία… διαφήμιση να του ανοίξει την όρεξη. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με εκείνον που θα ψώνιζε το τριακοστό πουκάμισο, ούτε με αυτόν που σκεφτόταν να αλλάξει ένα αυτοκίνητο σε άψογη λειτουργία. Οι τελευταίοι μόλις φοβηθούν, μπορούν ανέτως να ματαιώσουν τις αγορές που προγραμμάτιζαν.
Η διαπίστωση δεν αναιρεί την ανάγκη να ενισχυθεί η ρευστότητα με μέτρα όπως η προχθεσινή δραστική μείωση επιτοκίων από την ΕΚΤ, τη Βρετανία και τη Σουηδία ή το γαλλικό «πακέτο». Θυμίζει όμως ότι οι δυτικές κοινωνίες ζουν σε τέτοιο (συνολικό) επίπεδο ώστε μπορούν να υποστούν ακόμη και αισθητή μείωση του προϊόντος τους χωρίς να περιέλθουν σε στέρηση. Το πρόβλημα, όπως και στον πλούτο, είναι η κατανομή των απωλειών. Για να ξανάρθουμε σε λόγια του Γκάλμπρεϊθ, από κανέναν δεν λείπουν τα προϊόντα που θα έφτιαχναν οι άνεργοι αν εργάζονταν. Αυτό που λείπει είναι το εισόδημα από τους ίδιους. Με κοινωνικά κριτήρια έχει μεγάλη διαφορά αν με την ύφεση κάποιος στερηθεί τη θέρμανση, αλλά ελάχιστη αν στερηθεί ένα κάμπριο.
Η στήριξη της ανάπτυξης απαιτεί, όπως και προ ημερών σημειώθηκε, μέτρα διαφορετικά από την επιδότηση των φτωχών. Αν όμως η τελευταία είναι διακριτός στόχος, δεν σημαίνει πως παύει να αποτελεί στόχο. Μια κοινωνία είναι θεμιτό να παλέψει να αποφύγει την ύφεση. Αν όμως είναι δίκαιη, οφείλει, όποτε η ύφεση είναι αναπόδραστη, να επιδιώκει τον επιμερισμό της ζημίας έτσι ώστε να μη χάσει κανείς το ψωμί, αλλά μόνο κάποιοι το παντεσπάνι. Δεν είναι εύκολο. Το χειρότερο, όμως, είναι πως κανείς δεν φαίνεται να το προσπαθεί στα σοβαρά.
