Η φαντασία δεν είναι κατάσταση.
Είναι η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη.
Ουίλιαμ Μπλέικ
Πρόσφατα άκουσα ένα podcast στους «New York Times». Η καθηγήτρια της Ψυχολογίας Alison Gopnik συνομιλούσε με τον δημοσιογράφο Ezra Klein. Ηταν μια συζήτηση που μου άνοιξε τις πόρτες της αντίληψης. Ζώντας τους τελευταίους 26 μήνες αρχικά με ένα βρέφος και στη συνέχεια με ένα παιδί προσχολικής ηλικίας, είχα πολλούς λόγους να ενδιαφερθώ. Η πολύωρη απασχόλησή μου με τον Ερμή λόγω του εγκλεισμού με έχει μεταφέρει (πέραν της αγάπης που του έχω) σε έναν νέο θαυμαστό κόσμο που κάποτε υπήρξε δικός μου. Ωστόσο δεν είναι μόνο η νοσταλγία ή η σαγήνη των αναμνήσεων της παιδικής ηλικίας. Ούτε το ότι υπάρχω στην περιπέτεια ενός άλλου. Είναι η συνειδητοποίηση ότι εισέρχομαι σε μια άλλη δομή συμπεριφοράς. Τα κάνουν αλλιώς εκεί. Αυτός ο άλλος κόσμος, ο κόσμος του μικρού παιδιού, έχει άλλες προτεραιότητες και άλλη αρχιτεκτονική. Από νωρίς κατάλαβα πως ναι μεν μπορώ να μάθω σ’ ένα παιδί αυτής της ηλικίας αναρίθμητα πράγματα, όμως κι εκείνο μπορεί να με μάθει άλλα τόσα.
Η Gopnik αναπτύσσει στο podcast τον βασικό ισχυρισμό της: ότι δηλαδή τα παιδιά δεν ορίζονται ως εν δυνάμει ενήλικοι που σκοπό έχουν να φτάσουν σταδιακά την εξέλιξη και την πολυπλοκότητά μας. Τα παιδιά και οι ενήλικοι είναι διαφορετικές μορφές Homo Sapiens. Οι θέσεις της είναι συναρπαστικές:
«Εμείς και τα παιδιά είμαστε δύο διαφορετικά πλάσματα. Από τη μια υπάρχει ένα πλάσμα που είναι σχεδιασμένο να εξερευνήσει, να μάθει, να αλλάξει. Αυτή είναι η παιδική φάση. Και, από την άλλη, υπάρχει το άλλο, ο ενήλικος, που έχει σχεδιαστεί για να εκμεταλλεύεται τις γνώσεις του, να βγαίνει στον «δρόμο», στην αγορά, να βρίσκει πόρους, να σχεδιάζει, να κάνει τα πράγματα να συμβαίνουν, συμπεριλαμβανομένης και της εύρεσης πόρων γι’ αυτόν τον άγριο, τρελό εξερευνητή που έχει στον παιδικό σταθμό. Αυτές οι δύο διαφορετικές αναπτυξιακές και εξελικτικές ατζέντες συνοδεύονται με διαφορετικά είδη γνώσης, διαφορετικούς τρόπους υπολογισμού, διαφορετική λειτουργία εγκεφάλου και με πολύ διαφορετικούς τρόπους επεξεργασίας εμπειριών του κόσμου. Ο τρόπος με τον οποίο εμείς οι ενήλικοι βιώνουμε όσα συμβαίνουν γύρω μας βασίζεται σε μια ακολουθία δράσεων, σε σχέση με την εξαγωγή όσων περισσότερων πληροφοριών είμαστε σε θέση να εξορύξουμε από το περιβάλλον. Από την άλλη, τα βρέφη και τα μικρά παιδιά βρίσκονται διαρκώς σε μια κατάσταση εξερεύνησης. Για αυτά, όλα είναι αντιληπτική λεία. Εάν κάποιος ορίσει τη νοημοσύνη ως την ικανότητα να μαθαίνει γρήγορα και με ευελιξία, ένας δίχρονος είναι πολύ πιο έξυπνος αυτή τη στιγμή από εμένα. Εχω φυσικά πολύ περισσότερες γνώσεις και απείρως περισσότερη εμπειρία. Εχω επίσης πολύ πιο ανεπτυγμένη ικανότητα να εκμεταλλευτώ τις υπάρχουσες γνώσεις. Αλλά το παιδί έχει μεγαλύτερη γνωσιακή χωρητικότητα, ευελιξία και δυνατότητα αλλαγής».
Παρατηρώντας λοιπόν τον γιο μου, όπως κάθε παιδί της ηλικίας του, δεν βλέπω τη μινιατούρα του εαυτού μου, αλλά ένα πλάσμα να δρα σε ένα περιβάλλον που αντιμετωπίζει ως ένα αέναο πάρκο συνάψεων, εξερεύνησης και παιχνιδιού.
Πιάνω τον εαυτό μου να μπαίνει σε σκέψεις μιας άλλης περιόδου της ζωής μου, όταν ήταν της μόδας ο ντετερμινισμός. Η πίστη δηλαδή ότι κάθε γεγονός είναι αναπόφευκτο αποτέλεσμα προηγούμενων δράσεων. Είναι φανερό πως ένα μικρό παιδί κάνει μια σειρά ενεργειών που είναι βέβαιο ότι καταγράφονται και ότι θα αθροιστούν με αναρίθμητες άλλες για να τροφοδοτούν διαρκώς τον αέναα εξελισσόμενο εαυτό του. Είναι δυνατόν, σκέφτομαι, όλα αυτά να είναι σε μεγάλο βαθμό προσχεδιασμένα; Τότε τι συμβαίνει με την ελεύθερη βούληση; Ο Σοπενχάουερ έλεγε πως ο άνθρωπος μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, αλλά δεν μπορεί να θέλει ό,τι θέλει. Μια εξαιρετική φιλοσοφική ντρίμπλα που συνδυάζει και τις δύο θέσεις. Οπως υποστηρίζει ο καθηγητής της Ιατρικής Σχολής Πατρών Ηλίας Κούβελας, οι αιτιοκρατικές διαδικασίες που καταλήγουν στην έκφραση της βούλησής μας μας είναι άγνωστες, μη συνειδητές. Παρ’ όλα αυτά την ίδια στιγμή είμαστε υπεύθυνοι και για τη βούληση και τις πράξεις μας που απορρέουν από αυτή, μια και οι εν λόγω διαδικασίες εμπλέκουν την ίδια μας την «προσωπικότητα». Υπάρχει δηλαδή μια αίσθηση ότι παίρνουμε μια απόφαση «ελεύθερα» τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή που συμβαίνει, ενώ έχει ήδη προηγηθεί η λήψη της προτού το συνειδητοποιήσουμε. Αυταπάτη; Ισως.
Ο ενήλικος «εαυτός» μας δεν είναι δεδομένος αλλά ένα «προσχέδιο» μιας προσωπικής ταυτότητας μέσα από τους αναρίθμητους κατακερματισμούς της πραγματικότητας. Δεν γεννιόμαστε με έτοιμη την προσωπική μας ταυτότητα, αλλά κάποιοι από μας την κερδίζουμε μεταβολίζοντας όσα αντιμετωπίζουμε στη διάρκεια του ταξιδιού της ζωής. Μιας ζωής γεμάτης συγκρούσεις, προκλήσεις, οδύνες και χαρές που σε πολλές περιπτώσεις δεν καταλήγουν νομοτελειακά στη συγκρότηση μιας συμπαγούς προσωπικής ταυτότητας, αλλά σε διασπασμένα και τεμαχισμένα Εγώ.
Η πραγματικότητα είναι ανηλεής: Επιτίθεται στους πάντες: στα παιδιά και στους ενηλίκους, στους νέους και στους γέρους. Από τη στιγμή όμως που χάνουμε την έμφυτη ιδιότητα της εξερεύνησης του παιχνιδιού, βρισκόμαστε σε μια κατάσταση έναντι. Σε ένα στάδιο όπου καλούμαστε να διαμορφώσουμε την ταυτότητά μας όχι μέσα από ένα ελεύθερο παιχνίδι, όχι μέσα από ένα ατέλειωτο πάρτι συνάψεων, αλλά μέσα από χίλιες δυο παραινέσεις που οδηγούν σε προκρίσεις και αποκλεισμούς.
Τελικά, είμαι όσα έχω επιλέξει. Ναι. Ομως εκείνα που έχω επιλέξει δεν είναι βέβαιο ότι τα έχω επιλέξει ελευθέρα. Μέσα από τη συνειρμική άπλα που θαυμάζουμε σε έναν παιδικό νου βλέπουμε πόσο έχουμε περιορίσει το φάσμα των αναπτυξιακών μας δυνατοτήτων. Κερδίζουμε σε αποτέλεσμα, χάνουμε σε απόλαυση και ελευθερία.
Κάπου διάβασα ότι το να πηγαίνεις μια βόλτα με ένα δίχρονο παιδί είναι σαν να κάνεις έναν περίπατο με τον Ουίλιαμ Μπλέικ. Δεν ξεχνάω ποτέ τη φράση του: «Αν οι πόρτες της αντίληψης καθαρίζονταν, το καθετί θα παρουσιαζόταν στον άνθρωπο όπως πραγματικά είναι: άπειρο». Εξάλλου το αγαπημένο συγκρότημα της εφηβείας μου, οι Doors, πήραν το όνομά τους από αυτή ακριβώς τη φράση. Θα ακούει άραγε Doors o γιος μου;
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
