To 2020 ήταν μια καλή χρονιά για τη Βικτόρια Γκρέι, μια 35χρονη μητέρα τριών παιδιών στο Μισισίπι των ΗΠΑ. Η Γκρέι και ακόμη δύο ασθενείς με δρεπανοκυτταρική αναιμία υποβλήθηκαν σε γενετική θεραπεία με CRISPR, αυτό το θαυματουργό γενετικό εργαλείο του οποίου η ανακάλυψη τιμήθηκε με το εφετινό Νομπέλ Χημείας.
Οι ασθενείς με δρεπανοκυτταρική αναιμία φέρουν μεταλλάξεις στο γονίδιο της αιμοσφαιρίνης, της πρωτεΐνης των ερυθρών αιμοσφαιρίων που μεταφέρει οξυγόνο στους ιστούς. Λόγω της μετάλλαξης, τα ερυθρά αιμοσφαίρια χάνουν την ελαστικότητά τους και παίρνουν σχήμα δρεπανιού. Αυτό μπορεί να προκαλέσει αποφράξεις των αγγείων, βλάβες στα όργανα και εγκεφαλικό επεισόδιο, πέρα από τις συχνές και ισχυρές κρίσεις πόνου.
Η πειραματική θεραπεία στην οποία υποβλήθηκε η Γκρέι αναπτύχθηκε από την ελβετική CRISPR Therapeutics σε συνεργασία με την αμερικανική Vertex Pharmaceuticals. Στόχος ήταν να ενεργοποιηθεί στους ασθενείς η παραγωγή εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης, η οποία κανονικά σταματά να παράγεται αμέσως μετά τη γέννηση, όταν το βρέφος αρχίζει να αναπνέει μόνο του. Για τους ασθενείς με κληρονομικές αιμοσφαιρινοπάθειες, η εμβρυϊκή αιμοσφαιρίνη φαίνεται να υποκαθιστά τη λειτουργία της ενήλικης ελαττωματικής πρωτεΐνης.
Οι ερευνητές αρχικά απομόνωσαν βλαστικά κύτταρα από το αίμα ασθενών και χρησιμοποίησαν το CRISPR για να απενεργοποιήσουν το γονίδιο που εμποδίζει τη σύνθεση εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης. Στην επόμενη φάση, ισχυρά φάρμακα χρησιμοποιήθηκαν για την εξόντωση των ελαττωματικών αιμοποιητικών κυττάρων στον μυελό των οστών, και στη συνέχεια τα τροποποιημένα κύτταρα εισήχθησαν στην κυκλοφορία του αίματος.
Περισσότερο από 16 μήνες μετά, οι τρεις ασθενείς παράγουν επαρκείς ποσότητες εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης και έχουν απαλλαγεί από τις κρίσεις πόνου. «Προσευχόμουν γι’ αυτό όλη μου τη ζωή» δήλωσε η Γκρέι τον Δεκέμβριο. Η ίδια θεραπεία έδωσε άκρως ενθαρρυντικά αποτελέσματα και σε ασθενείς με β-θαλασσαιμία, οι οποίοι πλέον δεν χρειάζονται συχνές μεταγγίσεις.
Μια παραπλήσια γενετική θεραπεία δοκιμάστηκε ανεξάρτητα από το Νοσοκομείο Παίδων της Βοστώνης σε έξι ασθενείς με δρεπανοκυτταρική αναιμία. Στην περίπτωση αυτή, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν έναν γενετικά τροποποιημένο ιό για να μπλοκάρουν το γονίδιο που διακόπτει την παραγωγή εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης. Και οι έξι ασθενείς έπαψαν να υποφέρουν από κρίσεις πόνου, ενώ οι πέντε δεν χρειάζονται πια μεταγγίσεις.
Η παρακολούθηση των ασθενών συνεχίζεται για τυχόν μακροπρόθεσμες συνέπειες. Ομως, ακόμη κι αν τα αποτελέσματα είναι θετικά, οι νέες θεραπείες απέχουν πολύ από το να γίνουν υπόθεση ρουτίνας, μιας και το κόστος εκτιμάται ότι θα υπερβαίνει το ένα εκατομμύριο δολάρια ανά ασθενή.
