Αριστοτέλης: ο πρώτος επιστήμονας;

Ο Αριστοτέλης έζησε 62 χρόνια, από το 384 μέχρι το 322 π.Χ. Για τα σχετικά λίγα χρόνια της ζωής του έγραψε πάρα πολλά και το έργο του απλώνεται σχεδόν σε κάθε τομέα της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Μάλιστα είναι στο δικό του έργο που ορίζονται οι τομείς αυτοί ως ξεχωριστά πεδία έρευνας. Από το έργο αυτό στα χέρια μας σήμερα έχουμε μόνο ένα μέρος. Εχουμε μόνο κείμενα που δεν προορίζονταν για δημοσίευση αλλά μάλλον χρησίμευαν για τη διδασκαλία και την έρευνα. Το στυλ είναι κοφτό, σχεδόν τηλεγραφικό, ελλιπές, προκείμενες απουσιάζουν συχνά από τα επιχειρήματα (πρέπει να τις προσθέσουμε εμείς), η αναφορά των παραδειγμάτων δεν είναι όσο λεπτομερής θα θέλαμε κ.ο.κ. Ολα αυτά καθιστούν το έργο του ένα ανάγνωσμα πολύ απαιτητικό. Είναι επίσης βέβαιο ότι οι σημειώσεις αυτές δουλεύτηκαν ξανά και ξανά, ώστε να μην μπορούμε με βεβαιότητα να τοποθετήσουμε τα έργα του σε μια σαφή, και χωρίς αμφισβήτηση, χρονολογική σειρά. Μπορούμε όμως με σχετική ασφάλεια να αποδώσουμε στην καθεμία από τις περιόδους της ζωής του ένα μέρος της συγγραφικής του παραγωγής και έτσι να παρακολουθήσουμε την πορεία του.

Ετσι τα χρόνια της πρώτης αθηναϊκής περιόδου είναι τα χρόνια στα οποία ο Αριστοτέλης ασχολείται μάλλον περισσότερο με τη λογική. Θεμελιώνει ή ανακαλύπτει τη λογική, δηλαδή τους νόμους της επιχειρηματολογίας. Αλλά θεμελιώνει επίσης και τη φιλοσοφία της επιστήμης. Ασχολείται δηλαδή με τη μέθοδο που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για να εξηγήσουμε και έτσι να έχουμε επιστημονική γνώση για τον κόσμο και την ανθρώπινη δραστηριότητα εντός του. Τα χρόνια της περιπλάνησης σφραγίζονται από την εξαντλητική μελέτη των φυσικών ειδών. Στα χρόνια αυτά έρχεται η ανακάλυψη της βιολογίας. Και ο τόπος αυτής της ανακάλυψης είναι η λιμνοθάλασσα της Καλλονής στη Λέσβο. Αλλά επειδή, πρώτον, η βιολογία είναι για τον Αριστοτέλη η καρδιά της μελέτης του φυσικού κόσμου και επειδή, δεύτερον, στο πεδίο αυτό μπορούμε να παρακολουθήσουμε με αναλυτικό, εξαντλητικό τρόπο τον Αριστοτέλη να εργάζεται ως επιστήμονας (αξίζει να σημειώσουμε ότι πάνω από 20 από τα 60 συνολικά βιβλία του Αριστοτέλη που μας έχουν σωθεί είναι βιολογικά, ζωολογικά συγγράμματα), για τους δύο αυτούς λόγους η βιολογία είναι το κατεξοχήν πεδίο για να καταλάβουμε πώς δομείται η αριστοτελική επιστήμη. Και εφόσον η αριστοτελική επιστήμη καθορίζει τη φύση και την ιστορία της δυτικής επιστήμης, η επινόηση της αριστοτελικής επιστήμης μέσω της βιολογίας είναι η επινόηση της δυτικής επιστήμης. Τα χρόνια της θεμελίωσης της Αριστοτελικής σχολής του Λυκείου, της θεμελίωσης και της υλικής αλλά κυρίως της πνευματικής, θα μπορούσαμε να τα συνδέσουμε με τη μεταφυσική του και τη θεολογία του. Και εκεί πάντως τα διδάγματα, όπως και η επιρροή εν γένει της βιολογίας και της φυσικής επιστήμης, είναι διάχυτα. Γιατί η ανάλυση και η εξήγηση του φυσικού κόσμου και των φυσικών ειδών εντός του καθοδηγεί τον Αριστοτέλη και στις μεταφυσικές του έρευνες. Ο Αριστοτέλης κινείται από αυτό που είναι πλησιέστερα στην ανθρώπινη εμπειρία, τον φυσικό κόσμο και τα είδη εντός του, προς αυτό που είναι πιο δυσδιάκριτο και μακρινό, το θεϊκό στοιχείο. Η βιολογία είναι με έναν τρόπο θα λέγαμε προπαίδεια για τη μεταφυσική και τη θεολογία.

Στην πορεία αυτή που μας αφηγείται το βιβλίο του Λερουά ο Αριστοτέλης κάνει αμέτρητες ανακαλύψεις, εγκαινιάζει νέες επιστήμες, εισηγείται και καλλιεργεί συστηματικά νέες μεθόδους έρευνας, εγκαινιάζει την τεχνική ορολογία που σφραγίζει την ιστορία της σκέψης τόσο για τη φιλοσοφία όσο και για την επιστήμη, μέχρι τις ημέρες μας, στον δυτικό τουλάχιστον κόσμο. Από αυτή την άποψη το έργο του συνιστά μια τομή. Ο Αριστοτέλης βρίσκεται στην αφετηρία και πρέπει να κοιτάξουμε προς το μέρος του για να δούμε την απόσταση που έχουν διανύσει η φιλοσοφία και η επιστήμη μέχρι τις μέρες μας. Ομως εάν θα έπρεπε να ξεχωρίσω ένα στοιχείο που σφραγίζει το έργο του, αυτό είναι η αξιοποίηση της παράδοσης, των προσωκρατικών φιλοσόφων, των ιατρικών συγγραμμάτων, των σοφιστών, του Πλάτωνα. Ο Αριστοτέλης χτίζει τη φιλοσοφία και την επιστήμη με υλικό των προγενεστέρων και έτσι συμπυκνώνει την αρχαία ελληνική σκέψη συνολικά. Και αυτό συμβαίνει χάρη σε μια δική του καινοτομία που δεν είναι άλλη από τη μέθοδό του να παραθέτει και να αναλύει τις απόψεις των προγενεστέρων ώστε να διακρίνει τι έχει ειπωθεί σωστά και τι εσφαλμένα, αλλά και να διαγνώσει έτσι ποια είναι τα αδιέξοδα στα οποία η δική του θεωρία πρέπει να δώσει απαντήσεις. Ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος ιστορικός της φιλοσοφίας και κυρίως φιλοσοφεί μέσα από την ιστορία της φιλοσοφίας. Και εδώ ο Αριστοτέλης είναι πρωτοπόρος: η μέθοδος αυτή είναι ο κυρίαρχος τρόπος τον οποίο ακολουθεί η δυτική φιλοσοφία αλλά και η επιστήμη ως τις μέρες μας. Χτίζει πάνω στα θεμέλια, ενσωματώνει τις επιτυχίες και διδάσκεται από τις αποτυχίες της προγενέστερης σκέψης. Ας διαβάσουμε δύο αποσπάσματα τα οποία εκθέτουν τους λόγους που οδηγούν στην επιλογή αυτής της μεθόδου:

Η αναζήτηση της αλήθειας είναι από τη μια πλευρά κάτι εύκολο και από την άλλη κάτι δύσκολο. Ενα σημάδι γι’ αυτό είναι το γεγονός ότι κανένας δεν κατορθώνει να κατακτήσει πλήρως την αλήθεια, αλλά και κανείς δεν αποτυγχάνει πλήρως. Αντίθετα, καθένας κατορθώνει να πει κάτι αληθές για τη φύση των πραγμάτων. Και παρότι ένας-ένας συνεισφέρουν ελάχιστα στην αλήθεια, παρ’ όλα αυτά από τo άθροισμα των λόγων τους δημιουργείται ένα μεγάλο μέγεθος. Επομένως εφόσον η αλήθεια φαίνεται να είναι σαν την παροιμιώδη πόρτα μπροστά στην οποία όλοι στέκονται, από αυτή την άποψη είναι κάτι απλό. Το δύσκολο όμως είναι να αποκαλύψουμε συνολικά την αλήθεια και όχι μόνο ένα μέρος της.

Ενδεχομένως, εφόσον οι δυσκολίες είναι δύο λογιών, η αιτία για τη δυσκολία της αποκάλυψης της αλήθειας να μην οφείλεται στα πράγματα αλλά σε εμάς. Γιατί όπως είναι το βλέμμα της νυχτερίδας για το φως της ημέρας, έτσι είναι και ο νους της ψυχής μας για τα πράγματα που είναι σύμφωνα με τη φύση τα πιο οφθαλμοφανή. (Μετά τα φυσικά α.1 993a27-b11)

Για την επιστήμη την οποία τώρα ερευνούμε πρέπει πρώτα να αναζητήσουμε τις απορίες. Αυτές περιλαμβάνουν τόσο τις απόψεις εκείνων που μίλησαν για αυτά τα θέματα όσο και όλα εκείνα τα σημεία τα οποία έχουν παραβλεφθεί. Γιατί για να μπορέσουμε να επιλύσουμε τις δυσκολίες (να ευπορήσουμε) θα πρέπει πρώτα να περάσουμε μέσα από τις απορίες. Γιατί η ευπορία είναι η επίλυση εκείνων των προβλημάτων για τα οποία βρισκόμαστε σε απορία και είναι αδύνατον να μπορέσουμε να λύσουμε έναν κόμπο εάν προηγουμένως δεν γνωρίζουμε πώς έχει δεθεί. Και εκείνος που απορεί είναι κάποιος ο οποίος είναι δέσμιος. (Μετά τα φυσικά Β.1 995a24-30)

Για να ανακαλύψουμε λοιπόν την αλήθεια στην πληρότητά της, προτείνει ο Αριστοτέλης, θα πρέπει να αναλύσουμε τι έχουν υποστηρίξει οι προγενέστεροι και τι έχει παραβλεφθεί. Αυτά είναι τα υλικά που τώρα συνιστούν δεσμά για εμάς, δεσμά που μας εμποδίζουν από το να δούμε με ακρίβεια και καθαρότητα τη φυσική τάξη του κόσμου. Αρα θα πρέπει, πρώτον, να ανακαλέσουμε τι μας παραδίδουν οι προηγούμενοι και, δεύτερον, να στραφούμε σε ό,τι ενδεχομένως έχει παραβλεφθεί ή δεν έχει μελετηθεί επισταμένως, όπως π.χ. τα φυσικά είδη. Η μελέτη των απόψεων της παράδοσης, αλλά και η μελέτη του φυσικού κόσμου, είναι στον Αριστοτέλη πράγματι συστηματική και εξαντλητική. Ειδικά στα βιολογικά έργα παρατηρούμε με λεπτομέρεια την εφαρμογή αυτής της μεθόδου. Ποια είναι όμως αυτά τα βιολογικά έργα, που δεν είχαν την τύχη των πιο δημοφιλών συγγραμμάτων του Αριστοτέλη όπως τα Πολιτικά, τα Ηθικά Νικομάχεια ή η Ποιητική;

O κ. Στασινός Σταυριανέας είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών.