Κάθε Σεπτέμβριο, η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης μετατρέπεται σε πολιτικό βήμα. Για τον εκάστοτε πρωθυπουργό, είναι η στιγμή που σκιαγραφεί το κυβερνητικό αφήγημα εν είδει προγραμματικών δηλώσεων και αποτελεί μια ευκαιρία για μια άμεση απεύθυνση προς το εκλογικό ακροατήριο.
Στις ομιλίες του Κυριάκου Μητσοτάκη στις ΔΕΘ ως Πρωθυπουργός από το 2019 έως το 2024, τις όποιες γράφει ο ίδιος, πάντα με τη συμβολή και την επιμέλεια του Γιάννη Βλαστάρη, βλέπουμε καθαρά πορεία αφηγηματικών μετατοπίσεων. Από την «ανάπτυξη για όλους» στο κρεσέντο της αντιμετώπισης κρίσεων. Κι από εκεί, στην οικοδόμηση της υπόσχεσης συνέχειας και σταθερότητας πορευόμενοι προς την «Ελλάδα του 2027».
Οι κεντρικοί άξονες του αφηγήματος Μητσοτάκη
Στους λόγους του Μητσοτάκη ξεχωρίζουν πέντε έννοιες. Χρόνος, ευρώ, χώρα, Ελλάδα, πολίτης. Αυτές οι έννοιες αποτελούν τους κεντρικούς άξονες του κυβερνητικού αφηγήματος από το 2019 έως και σήμερα.
Οι πολιτικές επιλογές της κυβέρνησης παρουσιάζονται ως λογικές αναγκαιότητες.
Η λέξη «χρόνος» λειτουργεί ως βασικό εργαλείο πλαισίωσης της διακυβέρνησης Μητσοτάκη. Άλλοτε χρησιμοποιείται για να υπογραμμίσει την πίεση των γεγονότων («δεν έχουμε χρόνο»), ενώ άλλοτε για να αναδείξει την προοπτική και την κερδισμένη ευκαιρία («ο χρόνος που κερδίσαμε»).
«Να διατρέξω τα πολλά που έγιναν μέσα σε λίγο χρόνο»
Μητσοτάκης, ΔΕΘ, 2021
Η έννοια του χρόνου υποστηρίζει την «θετική αυτοπαρουσίαση» της κυβέρνησης που «πρόλαβε», σε αντιπαράθεση με τους άλλους που «καθυστέρησαν».
Το «ευρώ» φέρνει στο προσκήνιο μία τεχνοκρατική γλώσσα. Συνοδεύεται από αριθμούς, κόστη, αποτιμήσεις, ευρωπαϊκά προγράμματα. Έτσι, οι πολιτικές επιλογές της κυβέρνησης παρουσιάζονται ως λογικές αναγκαιότητες.
Σε αυτό το πλαίσιο, η οικονομική λογική ορίζει τις πολιτικές πρακτικές. Και όχι το αντίθετο.
Πρόκειται για επίκληση της οικονομίας ως θεσμικής αυθεντίας (ΕΕ, αγορές, αξιολογήσεις), ως ενός -κατά κάποιο τρόπο- θέσφατου.
Σε αυτό το σημείο παρατηρείται κάτι αξιοσημείωτο. Ο λόγος του Μητσοτάκη αποκτά υβριδική μορφή καθώς χρησιμοποιεί οικονομικούς-τεχνικούς όρους για να προσδώσει κύρος και αντικειμενικότητα.
Οι έννοιες χώρα και Ελλάδα δημιουργούν κοινό σημείο αναφοράς, ενισχύουν το «εμείς» και πλαισιώνουν τον λόγο μέσα σε εθνικό πλαίσιο ευθύνης και συλλογικής προόδου. Ταυτόχρονα, οι αναφορές στους πολίτες γειώνουν τη ρητορική στην καθημερινότητα.
Το πέρασμα από αφηρημένες υποσχέσεις σε εκτελεστικό λόγο (ανακοινώσεις, ρυθμίσεις, παροχές) δείχνει μετάβαση από το όραμα στη δράση.
Οι μετατοπίσεις στην ατζέντα της ΔΕΘ από το 2019 έως σήμερα
Στην ομιλία του Μητσοτάκη το 2019 δεσπόζει η οικονομία. Ο λόγος του σκιαγραφεί το όραμά του για μια μεταρρυθμιστική διακυβέρνηση με τεκτονικές αλλαγές.
Η «ανάπτυξη» υπήρξε το σύνθημα της πρώτης ΔΕΘ του 2019 και η βάση του κυβερνητικού αφηγήματος. Χαρακτηριστική είναι η επιλογή του σλόγκαν «Ανάπτυξη για όλους».
Μιλά για φόρους, επενδύσεις, ψηφιακό κράτος. Η ανάπτυξη γίνεται έτσι διαχωριστικός δείκτης ιδεολογικής ταυτότητας. Η κυβέρνηση αυτοπαρουσιάζεται ως ο μόνος αξιόπιστος φορέας της ανάπτυξης, ενώ οι πολιτικοί της αντίπαλοι περιγράφονται ως εμπόδιο σε αυτήν.
Ο πολιτικός λόγος του Μητσοτάκη προσαρμόζεται στις συγκυρίες άλλοτε τονίζοντας κι άλλοτε αποσιωπώντας τα περί ανάπτυξης αφηγήματα.
Γενικότερα, συχνά πυκνά η κυβέρνηση επιστρατεύει επικοινωνιακά ως φόβητρο της περίοδο διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ.
Κατά τα επόμενα χρόνια της υγειονομικής κρίσης της νόσου Covid-19, των φυσικών καταστροφών και των κυβερνητικών αναταράξεων, η λέξη «ανάπτυξη» σχεδόν εξαφανίζεται, για να επιστρέψει το 2024 σε πιο μετριοπαθή μορφή.
Από τον υποσχετικό λόγο στον εκτελεστικό και έπειτα στον θεσμικό.
Αυτή η διακύμανση δείχνει πως ο πολιτικός λόγος του Μητσοτάκη προσαρμόζεται στις συγκυρίες άλλοτε τονίζοντας κι άλλοτε αποσιωπώντας τα περί ανάπτυξης αφηγήματα.
Στην αρχή χρησιμοποιείται υποσχετικά και οραματικά.
Μετά, την περίοδο των κρίσεων, υποχωρεί πίσω από την οικοδόμηση της κυβερνητικής εικόνας όπου αυτοπαρουσιάζεται να επιτελεί ένα «καθήκον διαχείρισης» των καταστάσεων που εμφανίζονται.
Τα σλόγκαν που χρησιμοποίησε στις ομιλίες του στις ΔΕΘ ο Κυριάκος Μητσοτάκης από το 2019 έως το 2024.
Πλάι στην υγεία, αναδύονται οι τομείς της ενέργειας, της ακρίβειας και της γεωπολιτικής. Το λεξιλόγιο σκληραίνει. Περιγράφει εξωτερικές απειλές και εσωτερικά αντίμετρα.
Το 2023 η έμφαση στρέφεται στην κλιματική κρίση, λόγω των φυσικών καταστροφών σε Θεσσαλία και Έβρο. «Πλημμύρες», «πυρκαγιές», «αποκατάσταση». Με τη χρήση μεταφορών γίνεται μια απόπειρα ευαισθητοποίησης.
Από την άλλη το 2024, δίδεται εκ νέου σημασία στα εισοδήματα των πολιτών και στη θεσμική συνέχεια.
Πρόκειται για μία πορεία από τον υποσχετικό λόγο στο διαχειριστικό και, τελικά, στην οικοδόμηση μιας κατάστασης θεσμικής κανονικότητας.
Το τρίγωνο της πειθούς: Πολίτης, «θα», κράτος
Στον πυρήνα των ομιλιών του βρίσκεται ένα σχήμα που συχνά συναντάται σε πολιτικούς λόγους. Πολίτης, «θα», κράτος.
Ο πολίτης προβάλλεται αφενός ως αποδέκτης του λόγου και αφετέρου ως συμμέτοχος της επιτυχίας των πολιτικών στρατηγικών. Σε αυτό το πλαίσιο, το κράτος εμφανίζεται άλλοτε ως ασπίδα σε περιόδους κρίσης, άλλοτε ως μηχανισμός συνέχειας στην «κανονικότητα».
Ο πολιτικός λόγος των «θα»
Στην σύγχρονη πολιτική ζωή, με μία πρώτη ανάγνωση, αποτελεί κοινό τόπο πως οι πολιτικές και οι πολιτικοί των «θα» έχουν κορεστεί.
Ωστόσο, στην πράξη, σε έναν πολιτικό λόγο η εκφορά του «θα» άμεσα ή έμμεσα σηματοδοτεί μία υπόσχεση και εκκινεί την προσδοκία για την πραγμάτωσή της.
Όταν η ατζέντα είναι προγραμματική, το «θα» πυκνώνει και φτιάχνει ορίζοντα αλλαγών. Όταν κυριαρχεί η διαχείριση κρίσης, δίνει τη θέση του σε παρελθοντικούς και ενεστώτες χρόνους («κάναμε», «τρέχουμε»), για να υποστηρίξει απολογισμό και αποτελεσματικότητα. Στα υστερότερα έτη επανέρχεται με πιο τεχνοκρατικό ύφος, δεμένο με αξιολόγηση και μετρήσιμα αποτελέσματα.
Πρόκειται για μια καθιερωμένη επικοινωνιακή πολιτική πρακτική. Από τον υποσχετικό λόγο (σχεδιασμός) στον εκτελεστικό (υλοποίηση) και έπειτα στον θεσμικό (σταθεροποίηση).
Εμείς-οι καλοί απέναντι στους κακούς-άλλους
Ο Μητσοτάκης διαχρονικά στην επικοινωνιακή του στρατηγική, συμπεριλαμβανομένων των ΔΕΘ μετέρχεται της παραδοσιακής πλέον τεχνικής της θετικής αυτοπαρουσίασης του «εμείς» και της αρνητικής παρουσίασης ενός «άλλου».
Το ποιος ορίζεται ως αποδέκτης πολιτικής (ο «πολίτης»), αλλά και το πως περιγράφεται ο ρόλος του κράτους (προστασία, αποκατάσταση, κανόνες) υπηρετούν αυτή τη ρητορική οικονομία.
Όταν κυριαρχεί η κρίση, η κυβέρνηση περιγράφεται ως ενεργός προστάτης. Όταν επανέρχεται η σταθερότητα, ως θεσμική μηχανή συνέχειας. Σε περιόδους κρίσιμες, οι δίνεται έμφαση στην προστασία και στην ταχύτητα ανταπόκρισης. Σε φάσεις σταθερότητας, στη συνέπεια, στο κράτος δικαίου και στην αποδοτικότητα.
Μεταφορές που κινητοποιούν
Μέσα από την ανάλυση όλων των ομιλιών του Μητσοτάκη ως πρωθυπουργού στις ΔΕΘ, φάνηκε πως πολύ συχνά χρησιμοποιεί μεταφορικό λόγο.
Οι μεταφορές κινητοποιούν το συναίσθημα και διευκολύνουν την κατανόηση του κοινού.
Οι μεταφορές υπογραμμίζουν ότι οι μεταρρυθμίσεις αποτελούν μία διαδρομή, με ορόσημα και συγκεκριμένη κατεύθυνση.
Το 2019 προβάλλεται ένα σημείο προσανατολισμού: «…η ισορροπία ρεαλισμού και προοπτικής θα είναι η πυξίδα μου…» (ΔΕΘ 2019). Η εικόνα της «πυξίδας» δηλώνει κατεύθυνση και αυτοσυγκράτηση. Στα επόμενα χρόνια, η μεταφορά αποκτά θεσμικό βάρος. «Τον Οδικό Χάρτη της χώρας…» (ΔΕΘ 2022). «…έναν πλήρη οδικό χάρτη προς το μέλλον…» (ΔΕΘ 2024). Παράλληλα, ο λόγος μιλά για «τροχιά υλοποίησης» (ΔΕΘ 2019) και για «σταθμούς» σε μια «πορεία» που μετριέται και αξιολογείται (ΔΕΘ 2022). Αυτές οι εικόνες δεν είναι τυχαίες. Σχηματοποιούν τη συνέχεια και την προβλεψιμότητα. Οι μεταφορές υπογραμμίζουν ότι οι μεταρρυθμίσεις αποτελούν μία διαδρομή, με ορόσημα και συγκεκριμένη κατεύθυνση.
Οι μεταφορές μέσα στην πανδημία
Στον απόηχο της πανδημίας, το 2021 η γλώσσα του Μητσοτάκη γίνεται πιο σκληρή καθώς περιγράφει την αντιμετώπιση της πανδημίας ως πόλεμο. «…ο πλανήτης δεχόταν την επίθεση του κορονοϊού. Μια μάχη δύσκολη, στην οποία ωστόσο αμυνθήκαμε καλύτερα…» (ΔΕΘ 2021).
Η πολιτική παρουσιάζεται ως συλλογική άμυνα και επιχείρηση υψηλής έντασης. Τα «μέτωπα» γίνονται πολλαπλά, από την υγεία μέχρι την οικονομία: «…είμαστε σε πόλεμο. Όλοι και σε όλα, στα μέτωπα της παγκόσμιας…» (ΔΕΘ 2022). Η μεταφορά στο λόγο παίζει σημαντικό ρόλο. Νομιμοποιεί σκληρές αποφάσεις ως «αναγκαίες». Συντονίζει το «εμείς» απέναντι σε έναν διάχυτο «εχθρό» — άλλοτε ο ιός, άλλοτε η ενεργειακή κρίση ή ο πληθωρισμός.
Τελικά, τι μας λένε οι ΔΕΘ;
Ο πολιτικός λόγος δεν περιγράφει απλά την πραγματικότητα. Την πλαισιώνει, τη νομιμοποιεί και σε ένα βαθμό την κατασκευάζει.
Τα αφηγήματα που διατύπωσε με τους λόγους του ο Μητσοτάκης δημιουργούν ταυτότητες, ορίζουν προτεραιότητες, χτίζουν προσδοκίες.
Ακριβώς γι’ αυτό έχει κρίσιμη σημασία να εξετάζουμε τι λέγεται και τι τελικά γίνεται.
Η γλώσσα της υπόσχεσης παράγει δεσμεύσεις που αποτυπώνονται σε τίτλους ειδήσεων, σε πολιτικά σλόγκαν και σε δημοσιεύσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Αυτή η επικοινωνιακή πανσπερμία, τι αντίκρισμα έχει, όμως στην πραγματικότητα των πολιτών;
Για παράδειγμα, οι διατυπώσεις «ανάπτυξη για όλους» (ΔΕΘ, 2019) και «η Ελλάδα αλλάζει χρόνο με τον χρόνο»(ΔΕΘ 2024) τι μετρήσιμα αποτελέσματα έχουν σήμερα για τον πολίτη;
Αποτελούν έναν τρόπο για να κατευνάσει η κυβέρνηση την αναδυόμενη δυσαρέσκεια των πολιτών ή και ένα εφαλτήριο για πολιτικές πρακτικές με πραγματικό αντίκτυπο στην καθημερινότητα των πολιτών;
Εύλογα αναρωτιέται κανείς.
Όλες οι λέξεις στο μικροσκόπιο
Παρατίθεται πίνακας με όλες τις λέξεις και πεδίο αναζήτησης, όπου μπορείτε να αναζητήσετε και να βρείτε τη συχνότητα των λέξεων που χρησιμοποίησε σε όλες τις ομιλίες του ο Μητσοτάκης.
