Ο ουκρανικός πόλεμος έχει προφανώς ιστορικές αιτίες και ευθύνες. Ωστόσο, οι συνέπειές του δημιουργούν μια ρήξη στην Ιστορία. Τα υλικά με τα οποία πλάθεται το μέλλον διαφέρουν από εκείνα του παρελθόντος, καθιστώντας επισφαλείς τις προβλέψεις.
Παράδειγμα: Ποιος χάνει και ποιος κερδίζει ως τώρα από τον πόλεμο των κυρώσεων για την Ουκρανία; Οι κυρώσεις της Δύσης μείωσαν τις εισαγωγές της Ρωσίας αλλά η άνοδος των τιμών του φυσικού αερίου αύξησε τα έσοδά της από εξαγωγές. Το αντίστροφο συνέβη στη Γερμανία.
Το αποτέλεσμα; Η Ρωσία έχει πλεόνασμα ρεκόρ (70,1 δισ.δολ.), το υψηλότερο από το 1994. Αντίθετα, η Γερμανία τον Μάιο εμφάνισε έλλειμμα 1 δισ. δολ. για πρώτη φορά από το 1991. Ας σημειώσουμε το παράδοξο: Οι κυρώσεις που έχουν στόχο να πλήξουν τη Ρωσία καταλήγουν να πλήξουν τη Δύση. Γιατί δεν λειτουργούν; Υπάρχουν ιστορικά γεγονότα που δημιουργούν νέες δομές και στις νέες δομές το παιχνίδι παίζεται διαφορετικά και οι πράξεις δεν έχουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Γεγονός αυτού του τύπου είναι ο τωρινός πόλεμος. Γιατί όμως επιστρέφουμε σε δύο χρονολογίες της δεκαετίας του 1990;
Η δεκαετία του 1990 έως την κρίση του 2008 θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εποχή ανέμελης παγκοσμιοποίησης. Μια δύναμη κυριαρχούσε στον κόσμο και φαινόταν πως η οικονομία είχε αντικαταστήσει τον πόλεμο ως μέσο κυριαρχίας. Το να στερήσεις ρευστότητα από τις τράπεζες και να παίξεις με το νόμισμα μιας χώρας ήταν αποτελεσματικότερο από το να στείλεις κανονιοφόρους. Οι βομβαρδισμοί ήταν για τις χώρες-παρίες: Αφγανιστάν, Ιράκ, Γάζα κ.λπ. Στην ίδια εποχή όμως συνέβησαν πολύ μεγάλες αλλαγές. Σηκώθηκε ο ασιατικός γίγαντας και σημειώθηκε πρωτοφανής οικονομική άνοδος της Κίνας, της Ινδίας και των BRICS, η οποία επιταχύνθηκε μετά το 2008 και ακόμη περισσότερο τα τελευταία χρόνια της πανδημίας εξαιτίας του γενικευμένου lockdown στη Δύση. Οι χώρες αυτές απέκτησαν μια πολυπληθή μεσαία τάξη, πολυπληθέστερη αυτής στη Δύση, η οποία καθηλώθηκε με πολιτικές λιτότητας, την ίδια εποχή, για να αντισταθμίσει το οικονομικό και κοινωνικό dumping των νεοανερχόμενων χωρών. Ο ουκρανικός πόλεμος έδειξε ότι το ρήγμα δεν είναι ανάμεσα σε όλους και τη Ρωσία, αλλά ανάμεσα στη Δύση, από τη μια, και σε όλους τους άλλους από την άλλη όχθη. Πρόκειται για ένα βαθύ ρήγμα στην παγκοσμιοποίηση με απρόβλεπτες ακόμη συνέπειες. Το αποτέλεσμα των κυρώσεων δείχνει τα όρια των δυνατοτήτων της Δύσης.
Η Ουκρανία, η Δύση και οι άλλοι
Το μεγάλο επίδικο στον πόλεμο αυτόν είναι η ενέργεια. Η κατανάλωση ενέργειας οκταπλασιάστηκε από την εποχή που άρχισε ο Ψυχρός Πόλεμος και στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης αυξάνεται κατά ένα τρίτο κάθε είκοσι χρόνια. Η αναζήτηση ενέργειας γίνεται ολοένα πιο επιτακτική και σε αυτή βάσισε η Ρωσία τον εκβιασμό της να γίνει αποδεκτή η εισβολή στην Ουκρανία. Η Ευρώπη απάντησε, αλλά ό,τι νόμισε πως το στέρησε από τη Ρωσία έσπευσαν να το καπαρώσουν Κίνα και Ινδία. Η Ευρώπη βρέθηκε σε θέση ματ. Και τώρα; Η Γερμανία θα αυτονομηθεί στην αναζήτηση πηγών ενέργειας ή θα κινηθεί ενιαία η Ευρώπη;
Οπως η ενεργειακή κρίση του ’70 προκάλεσε μια αλλαγή υποδείγματος στις δυτικές οικονομίες, έτσι φαίνεται, και σε άδηλη ακόμη έκταση, θα προκαλέσει η παρούσα κρίση. Η νομισματική ρευστότητα (βλ. ισοτιμία ευρώ – δολαρίου) και ο στασιμοπληθωρισμός φαίνεται να επαναλαμβάνονται. Δεν είναι όμως προβλέψιμες όλες οι μεταβολές γιατί έχουν αλλάξει βασικές παράμετροι. Σε αυτόν τον μισό αιώνα ο πληθυσμός της Γης διπλασιάστηκε, αλλά αυξήθηκε άνισα, με αποτέλεσμα ένα μεγάλο κύμα πληθυσμιακών μεταναστεύσεων από τον Νότο προς τον Βορρά.
Η πληθυσμιακή μεγέθυνση και η οικονομική άνοδος των νέων οικονομιών αύξησαν τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, οι οποίες συσσωρευμένες με πλανητικής κλίμακας ανθρώπινες παρεμβάσεις δημιουργούν ήδη μια νέα απρόβλεπτη κατάσταση για τον πλανήτη. Μιλάμε πλέον για την ανθρωπόκαινο εποχή, μια δηλαδή νέα εποχή στην ιστορία της Γης, όπου το ανθρώπινο είδος επηρεάζει αποφασιστικά τη βιωσιμότητα του πλανήτη. Η κλιματική κρίση έχει αρχίσει. Καύσωνες, ξηρασία και πυρκαγιές διαδέχονται τις πλημμύρες, οι παγετώνες υποχωρούν ραγδαία και η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι ανεξέλεγκτη πλέον.
Από την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα η μια κρίση διαδέχεται την άλλη. Η ιστορική εξέλιξη αποκτά τη μορφή επικαλυπτόμενων κρίσεων. Γίνεται φαύλος κύκλος, η μια κρίση χειρότερη της άλλης. Οικονομική κρίση, μεταναστευτική κρίση, πανδημία, πόλεμος, ενεργειακή και επισιτιστική κρίση, ξανά οικονομική κρίση. Παρ’ όλα αυτά, οι δομές σκέψεις, οι τρόποι και τα αφηγήματα της πολιτικής παραμένουν δέσμια της εποχής του ’90 και της ανέμελης παγκοσμιοποίησης. Τι ακουγόταν τότε; Το αισιόδοξο σενάριο της ευρωπαϊκής νομισματικής ενοποίησης, οι πολιτικές εκσυγχρονισμού και μεταρρυθμίσεων, η απελευθέρωση της αγοράς, η δημοσιονομική πειθαρχία, ο περιορισμός του κράτους και οι ιδιωτικοποιήσεις κ.λπ. Για να σκεφτούμε, ισχύουν όλα αυτά σήμερα; Τι συνιστά πλέον την ταυτότητα των εκσυγχρονιστών και των μεταρρυθμιστών; Μπορεί να αντιμετωπιστεί τον χειμώνα η κρίση ενέργειας με περισσότερες ιδιωτικοποιήσεις ή με τα χρηματιστήρια ενέργειας ή το Σύμφωνο Σταθερότητας; «Η εποχή των κρατικοποιήσεων ευρωπαϊκών ενεργειακών κολοσσών (γαλλικός EDF, γερμανικός Uniper, βρετανικός Bulb) προκειμένου να διασωθούν μόλις ξεκίνησε» (Bloomberg). Ποιο μήνυμα στέλνει; Ισχύει το σχήμα φιλελεύθεροι εναντίον κρατικιστών και μεταρρυθμιστές εναντίον λαϊκιστών; Θα είναι λαϊκιστικές οι διαμαρτυρίες για την εκτόξευση των τιμών και τις ελλείψεις σε όλα τα προϊόντα; Ή μήπως θα χαρακτηριστούν μνησικακία των underdogs οι κινητοποιήσεις εναντίον των ανισοτήτων που δείχνουν ταξική αλαζονεία σε καιρό κρίσης; Μια βαθιά κοινωνική κρίση είναι προ των πυλών.
Αν λοιπόν ο πόλεμος αυτός σημαίνει ρήξη με την προηγούμενη περίοδο, η ρήξη αυτή πρέπει να ολοκληρωθεί στην πολιτική, στις ιδεολογίες και στις νοοτροπίες.
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
