Τι συμβαίνει σε μια μικρή χώρα που παράγει πολύ λιγότερα από όσα εισάγει, έχει πολύ μεγάλο χρέος και σχεδόν μηδενική οικονομική ανάπτυξη, αδυνατώντας να εξυπηρετεί τα δάνειά της; Συν άγρια λιτότητα, φτώχεια και ανεργία επί πέντε χρόνια; Στάση πληρωμών και μοιραία χρεοκοπία. Ετσι δεν είναι; Οχι ακριβώς. Εξαρτάται από το ποια είναι αυτή η χώρα. Τι φυσικούς πόρους διαθέτει. Πόσους φόρους μπορεί να πληρώνει ο λαός της. Πώς αντιδρά η πολιτική ηγεσία της. Πού βρίσκεται, σε ποιο μπλοκ ανήκει, σε ποια στιγμή της Ιστορίας, με ποια γεωπολιτικά δεδομένα γύρω της. Και κυρίως πού χρωστάει. Ποιοι είναι οι πιστωτές, οι σύμμαχοι, οι προστάτες, οι εχθροί της, οι όροι της διάσωσης ή της συντριβής της.
Σήμερα σχεδόν ολόκληρος ο πλανήτης είναι βουτηγμένος στα χρέη. Κραταιές δημοκρατίες της ανεπτυγμένης πρώτης ταχύτητας σέρνουν τον χορό των υπερχρεωμένων κρατών. Πολλοί θα δυσκολεύονταν να απαντήσουν στο ερώτημα ποιες είναι οι χώρες με το μεγαλύτερο χρέος. Και ποιες ζουν ελεύθερες από δεσμά ξένων δανείων. Πρώτη παγκοσμίως είναι η Ιαπωνία. Δεύτερη η Ζιμπάμπουε, τρίτοι, δυστυχώς εμείς, η Ελλάδα. Στις επόμενες τέσσερις θέσεις βρίσκονται ευρωπαϊκές χώρες: Ιταλία, Ισλανδία, Πορτογαλία, Ιρλανδία. Πάνω από το μισό χρέος στο σύνολο της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ) αφορά τη Βρετανία, τη Γερμανία και τη Γαλλία. Στον πάτο του «πηγαδιού» είναι η Λιβύη, η Συρία και η Υεμένη. Πάμφτωχες, άναρχες, κατεστραμμένες από πολέμους, ανύπαρκτες στον χάρτη της διεθνούς ισχύος, έχουν ασήμαντο δημόσιο χρέος, κάτω από το 6% του ΑΕΠ τους. Χαμηλά επίσης βρίσκονται κολοσσοί ενέργειας και πετρελαίου, η Σαουδική Αραβία (12,2%) και η Ρωσία (7,9%). Κάπου ανάμεσα, με χρέος κάτω του 60% του ΑΕΠ, που ήταν, αν έχετε γερή μνήμη, το κριτήριο του Μάαστριχτ, βρίσκονται Βενεζουέλα, Ινδία, Πακιστάν και Πολωνία. Ακόμη πιο χαμηλά, η Δανία (47%) και η Αργεντινή (45,8%). Ανάμεσά τους η Βοσνία-Ερζεγοβίνη.
Τι μας λένε όλα αυτά; Πρώτον, ότι δεν μπορούμε να γενικεύουμε. Οτι μεγάλο δημόσιο χρέος δεν και σημαίνει απαραίτητα φτωχό λαό, αλλά ούτε και το αντίστροφο. Δείτε τις ΗΠΑ. Γιατί, φυσικά, αυτό που έχει σημασία δεν είναι πόσα χρωστάς αλλά πόσα μπορείς να δανείζεσαι με λογικά επιτόκια για να εξυπηρετείς το χρέος σου. Δηλαδή, ποιος και πόσο φερέγγυος είσαι. Τι παράγεις ώστε να μπορείς, αν χρειαστεί, να βασίσεις την ανάπτυξη σε εξαγωγές, υποτιμημένες και ανταγωνιστικές, και αν μπορείς να τυπώσεις χρήμα. Επειτα, κανένας δεν ξέρει ποιο επίπεδο κρατικού χρέους είναι το «σωστό». Ποικίλλει ανάλογα με τη χώρα και τις συνθήκες. Αυτό που είναι βιώσιμο σήμερα θα μπορούσε να είναι αβάσταχτο αύριο αν αλλάξουν οι συμπεριφορές των επενδυτών απέναντι στα ομόλογα μιας χώρας.
«Οξυγόνο» ο διεθνής έλεγχος των επιτοκίων


Το μόνο βέβαιο: η κατάσταση διεθνώς χτυπάει «κόκκινο», αφού το παγκόσμιο χρέος, ιδιωτικό και δημόσιο, έχει εξακοντισθεί στα περίπου 200 τρισ. δολάρια ξεπερνώντας κατά πολύ την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη. Φυσικά αυτά τα νούμερα είναι λογιστικές καταγραφές. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν τόσα λεφτά. Γεγονός είναι ότι τα επίπεδα του κρατικού χρέους βρίσκονται σε ιστορικό υψηλό την ώρα που η οικονομική ανάπτυξη έχει επιβραδυνθεί σε πολλές χώρες. Αυτό είναι σημαντικό διότι ταχύτερη ανάπτυξη –που παράγει περισσότερα φορολογικά έσοδα –βοηθάει τις χώρες να εξυπηρετήσουν τα χρέη τους. Επίσης, οι περισσότερες προηγμένες κοινωνίες έχουν πληθυσμό που γερνάει. Ηδη οι άνω των 65 ετών είναι 15% του πληθυσμού στις ΗΠΑ, 22% στη Γερμανία και 27% στην Ιαπωνία. Καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι ζουν περισσότερο και βγαίνουν στη σύνταξη, υπάρχει ενσωματωμένη πίεση για αύξηση κρατικών δαπανών, ελλειμμάτων και χρέους.

Προς το παρόν αυτό που κάνει το βάρος του κρατικού χρέους υποφερτό στον ανεπτυγμένο κόσμο είναι τα χαμηλά επιτόκια, ελεγχόμενα από τις αγορές και τις κεντρικές τράπεζες (Fed στις ΗΠΑ, ΕΚΤ, Τράπεζα της Ιαπωνίας). Αν, για οποιονδήποτε λόγο, τα επιτόκια αυξηθούν απότομα –ή αν αλλάξει προς το χειρότερο η ψυχολογία των επενδυτών -, η υφιστάμενη ισορροπία θα μπορούσε να καταρρεύσει, με τεράστιες επιπτώσεις στο εσωτερικό κοινωνιών και στις διεθνείς σχέσεις.

Και όταν αποφασίσεις, εσύ ή άλλοι, ότι το δημόσιο χρέος δεν είναι βιώσιμο; Τι κάνεις; Διαγραφή, «κούρεμα», αναδιάρθρωση, επιμήκυνση, περίοδοι χάριτος, στάση πληρωμών, χρεοκοπία. Ολα έχουν δοκιμαστεί ανά χώρες και εποχές. Αλλού πέτυχαν, αλλού όχι. Πολλά λέγονται για την ανθρωπιστική κρίση που συνόδευσε τη στάση πληρωμών της Ρωσίας το 1998 και τη χρεοκοπία της Αργεντινής το 2002. Αλλά υπάρχουν και άλλες χρονιές-κλειδιά, όπως το 1953 και το 1989. Λίγα χρόνια μετά την ήττα του Χίτλερ οι νικητές σύμμαχοι «κούρεψαν» το υπέρογκο χρέος της Δυτικής Γερμανίας κατά 50%, με το εναπομείναν να αποπληρώνεται σε ορίζοντα 30ετίας.
Σχέδιο Μπρέιντι, «κούρεμα» και κοινωνική αντίδραση


Περισσότερα κοινά με την ευρωζώνη του 2015 είχε η κρίση χρέους λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών τη δεκαετία του ’80. Προέκυψε από τρύπες στους ισολογισμούς των τραπεζών, που έκοψαν τη ρευστότητα, και από οικονομικά προβλήματα που προκάλεσε η υιοθέτηση πολιτικών σκληρής λιτότητας και νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων. Τα οποία σύντομα πυροδότησαν κοινωνικές ταραχές και πολιτική κρίση. Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα παρουσιάστηκε τον Μάρτιο του 1989 το σχέδιο Μπρέιντι (από το όνομα του τότε υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ). Αφετηρία εκείνης της κρίσης ήταν το Μεξικό (που είχε κηρύξει στάση πληρωμών το 1982) και σε αυτό επικεντρώθηκε το πρώτο «κούρεμα». Στην εμπειρία που προέκυψε βασίστηκαν σχέδια αναδιάρθρωσης χρέους για αρκετά κράτη τα επόμενα χρόνια. Η εφαρμογή ορισμένων ήταν πετυχημένη. Σύντομα οικονομίες επέστρεψαν σε σταθερή τροχιά ανάπτυξης και προσείλκυσαν ξένα κεφάλαια με σχετικά χαμηλό κόστος. Σε αρκετές περιπτώσεις όμως η ελάφρυνση χορηγήθηκε υπό την προϋπόθεση υπαγωγής σε νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα του ΔΝΤ.
Κοινή διαπίστωση: μεγάλα χρέη οδηγούν σε φτώχεια, πολιτική κρίση, κοινωνικές ταραχές, ακόμη και πολέμους. Στο Μεξικό του 1982 οι μισθοί έπεσαν κατά 25%-30%. Στη Νοτιοανατολική Ασία χάθηκαν περί τις 60 εκατ. θέσεις εργασίας το 1997-1999. Ταϊλάνδη και Ινδονησία χρειάστηκαν 7-8 χρόνια για να ξαναφτάσουν στον μέσο όρο εισοδήματος του 1996. Στο ζενίθ της κρίσης στην Αργεντινή, το 2002, περισσότερο από το 50% του πληθυσμού έπεσε στη φτώχεια.
Θύμα μπορεί να γίνει και η Δημοκρατία. Στο «Κεφάλαιο» ο Μαρξ έγραφε ότι «το εθνικό χρέος οδηγεί σε τζόγο στα χρηματιστήρια και τραπεζοκρατία». Ενα ολιγοπώλιο τραπεζιτών που ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου των εθνών και είναι υπεύθυνοι για την παραγωγή του 97% της παγκόσμιας προσφοράς χρήματος αποκτά συστημική εξουσία χωρίς νομιμοποίηση. Πολλοί πιστεύουν ότι σήμερα παγκόσμια οικονομία και εθνικές κυβερνήσεις χορεύουν στον ρυθμό του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Ορισμένοι αναλυτές λένε ότι αυτή η κατάσταση κράτησε 30 χρόνια μόνο επειδή ο φθηνός δανεισμός συντήρησε την ψευδαίσθηση πως η μεσαία τάξη μοιραζόταν τα κέρδη από την οικονομική παγκοσμιοποίηση. Μετά το κραχ του 2008 είδαμε ένα παγκόσμιο κύμα αγανάκτησης, από καταπιεσμένους Αραβες ως άνεργους Ευρωπαίους, χιλιανούς φοιτητές, νιγηριανούς ψαράδες, Αμερικανούς του κινήματος καταλήψεων Occupy και κινέζους χωρικούς. Ο «κοινός εχθρός» που τους ενώνει είναι το έλλειμμα δημοκρατίας, η κοινωνική αλληλεγγύη, η αύξηση της οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας, η ανασφάλεια στην εργασία και η εμπορευματοποίηση της Υγείας και της Παιδείας.

Κι όμως, όλα τα χρέη δεν είναι τα ίδια


Ιαπωνία

Αγοράζουν φανατικά κρατικά ομόλογα
Παγκόσμια πρωταθλήτρια, με δημόσιο χρέος στο αστρονομικό 226% του ΑΕΠ (11,3 τρισ. δολάρια), η Ιαπωνία είναι μοναδική περίπτωση. Διότι το χρέος της είναι εσωτερικό, με μικρή εξάρτηση από ξένους πιστωτές. Κατέχεται από Ιάπωνες που αγοράζουν με τυφλή αφοσίωση κρατικά ομόλογα. Για όσο συνεχίζεται αυτό χωρίς να αυξάνονται τα επιτόκια, η χώρα μπορεί θεωρητικώς να σωρεύει χρέος εις το διηνεκές. Εχει ζήσει, πάντως, δύο «χαμένες δεκαετίες» χωρίς ανάπτυξη.
ΗΠΑ – Κίνα
Δεσμοί συμφερόντων και χρήματος

Πόσο είναι το χρέος της υπερδύναμης; Σε ονομαστική αξία είναι ιλιγγιώδες και το μεγαλύτερο παγκοσμίως: 17,5 τρισ. δολάρια. Αλλά ως ποσοστό του ΑΕΠ είναι πολύ χαμηλότερα από άλλες χώρες (71,8%). Και φυσικά, η Αμερική τυπώνει δολάρια όποτε θέλει. Το εξωτερικό χρέος το κρατάει σε μεγάλο μέρος η Λαϊκή Κίνα. Το δικό της έχει σχεδόν τετραπλασιαστεί από το 2007, φτάνοντας όμως μόλις στο 22,4% του ΑΕΠ. Κίνδυνος θεωρείται ο τομέας των ακινήτων και η ραγδαία ανάπτυξη ενός παρατραπεζικού συστήματος.

Ευρωζώνη
Στις πρώτες δέκα οι έξι έχουν ευρώ

Οι έξι από τις δέκα πιο υπερχρεωμένες χώρες του πλανήτη είναι μέλη της ευρωζώνης, η οποία είναι συνολικά στο «κόκκινο»: τα κράτη της χρωστάνε στο 94% του ΑΕΠ της. Πρώτη είναι η Ελλάδα (176%, περίπου 300 δισ. ευρώ), δεύτερη η Ιταλία (133%), τρίτη η Πορτογαλία (127,8%), τέταρτη η Ιρλανδία (124%). Ακολουθούν Κύπρος (113%), Βέλγιο (108%), Ισπανία (93,7% ), Γαλλία (93,4%), Γερμανία (79,9%). Το μικρότερο χρέος το έχει η Εσθονία (10,5%). Εκτός ευρώ, η Βρετανία είναι στην 20ή θέση διεθνώς, με 91,1%.

Αφρική
Η Δύση λεηλατεί τους φυσικούς πόρους
Με δημόσιο χρέος στο 202,4% του ΑΕΠ, η πάμπτωχη και πολύπαθη Ζιμπάμπουε είναι δεύτερη στην παγκόσμια κατάταξη, επιβεβαιώνοντας στερεότυπα διαφθοράς, φτώχειας, καταπίεσης και εκμετάλλευσης. Καταστάσεις που έχουν οδηγήσει χώρες πλούσιες σε φυσικούς πόρους, όπως η Νιγηρία, να έχει πληθυσμό που ζει με λιγότερα από 2 δολάρια την ημέρα. Χώρες-πιστωτές έχουν ακυρώσει ή αναδιαρθρώσει κατά καιρούς επαχθές χρέος κρατών της Αφρικής, που σωρεύτηκε από «αποικιακού» χαρακτήρα συμφωνίες δανεισμού.

Λατινική Αμερική
Τεράστιο χάσμα στην Αργεντινή
Μία δεκαετία μετά τη στάση πληρωμών του 2002, η Αργεντινή έχει φτωχό πληθυσμό, δημόσιο χρέος στο 45,8% και τρέχει ακόμη στα δικαστήρια με τους διεθνείς πιστωτές. Εργαστήριο ανάλγητου νεοφιλελευθερισμού τη δεκαετία του 1970, επί δικτάτορα Πινοσέτ, η Χιλή υπέφερε άγρια προγράμματα από το ΔΝΤ. Σήμερα έχει δημόσιο χρέος μόλις 13,9%, αλλά είναι η πλέον άδικη ως προς την κατανομή του πλούτου μεταξύ πλουσίων και φτωχών ανάμεσα στα κράτη του ΟΟΣΑ.

Ανατολική Ευρώπη
Μαύρη φτώχεια με χαμηλό χρέος
Οι περισσότερες χώρες των Βαλκανίων και της πρώην ΕΣΣΔ έχουν σχετικά χαμηλό δημόσιο χρέος και πολύ χαμηλούς μισθούς. Βουλγαρία (18,4%), Ρουμανία (38,6%), Σερβία (61,2%), Αλβανία (70,5%). Μετά τα προγράμματα του ΔΝΤ, η Ουκρανία έχει δημόσιο χρέος 40,6% και η Πολωνία 48%. Η Ρωσία, που κήρυξε το 1998 αδυναμία πληρωμής του εξωτερικού χρέους και αρνήθηκε να πληρώσει τα χρεολύσια των δανείων της, τα πάει σήμερα θαυμάσια από πλευράς δημόσιου χρέους, 7,9% του ΑΕΠ.


Αλμπρεχτ Ριτσλ, καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας στη London School of Economics
«Πιστωτές και κυβερνήσεις φοβούνται να μην υπάρξει κοινωνική αναταραχή»
«Μόνο πλούσιες χώρες έχουν την πολυτέλεια να χρωστάνε πολλά» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Αλμπρεχτ Ριτσλ, γερμανός καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας στη London School of Economics. Ο Ριτσλ προκάλεσε εντύπωση διεθνώς υπενθυμίζοντας εδώ και πολύ καιρό (στον «Spiegel») ότι «η Γερμανία ήταν ο μεγαλύτερος οφειλέτης χρεών του 20ού αιώνα και, αν δεν είχε διαγραφεί μεγάλο μέρος του χρέους της στη δεκαετία του 1950, η Ευρώπη θα ήταν σήμερα πολύ διαφορετική».
Αλλά στις αρχές του 21ου αιώνα ισχύουν άλλα πράγματα, μας λέει. Και εξηγεί: «Ιδίως μετά το χρηματοπιστωτικό κραχ του 2008, που έγινε κρίση χρέους κρατών στην ευρωζώνη το 2010. Πρώτο θύμα ήταν βέβαια η Ελλάδα, που δεν είχε μόνο τεράστιο χρέος αλλά και μεγάλο έλλειμμα. Ολο το δημόσιο χρέος είναι στην ουσία μια αναβαλλόμενη φορολογία. Ξοδεύεις τώρα, φορολογείς αργότερα. Αλλά το πάρτι των δαπανών και της κατανάλωσης δεν μπορεί να συνεχιστεί επ’ αόριστον και η φορολόγηση είναι πολιτικά επώδυνη παντού και πάντα. Από κάποιο σημείο και πέρα γίνεται ανήθικη.

Ετσι οι κυβερνήσεις προσπαθούν να την αποφύγουν. Κάποιες δανείζονται από το εξωτερικό και αρνούνται να πληρώσουν χωρίς νέες ρυθμίσεις για το χρέος. Ελπίζουν ότι οι πιστωτές δεν θα στείλουν στρατό για να πάρουν πίσω τα λεφτά. Αλλες δανείζονται εσωτερικά και τυπώνουν χρήμα. Κοινός φόβος πιστωτών και κυβερνώντων είναι να μην υπάρξει κοινωνική αναταραχή».
Αλλά τα πράγματα δεν είναι και τόσο εύκολα διότι οι πιστωτές, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, «γνωρίζουν επίσης αυτά τα κόλπα και δανείζουν ακριβά» τονίζει ο συνομιλητής μας. «Οι πλούσιες χώρες δεν έχουν αυτό το πρόβλημα. Το χρέος των ΗΠΑ, της Γερμανίας, της Ιαπωνίας είναι πολύ υψηλό. Μάλιστα. Αλλά ο κίνδυνος χρεοκοπίας ή ανεξέλεγκτου πληθωρισμού είναι κοντά στο μηδέν. Το εξασφαλίζουν αυτό ισχυρά θεσμικά όργανα, όπως κεντρικές τράπεζες, φοβερές και τρομερές υπηρεσίες είσπραξης φόρων και παντοδύναμα συνταγματικά δικαστήρια. Οι φτωχότερες χώρες συνήθως δεν τα έχουν αυτά. Εξ ου και φαίνεται «καλή ιδέα», ενώ δεν είναι υποχρεωτικά, ο Κανόνας του Χρυσού, η δολαριοποίηση της οικονομίας ή η ένταξη σε μια Νομισματική Ενωση. Δίνει στην κυβέρνηση αξιοπιστία και για μια στιγμή τα χρήματα έρχονται σαν να ήταν Γερμανία ή Αμερική. Αλλά αυτά τα δανεικά είναι επικίνδυνο χρήμα, όπως έχει μάθει η Ελλάδα με πολύ σκληρό τρόπο και πολλοί λαοί στο παρελθόν. Πρέπει να καταναλώνουμε με μετριοπάθεια, αυτός είναι ο κανόνας που έκανε αρχικά και κατά κύριο λόγο πλούσιους τους Γερμανούς, τους Αμερικανούς, τους Ιάπωνες. Αλλά, αν διαπραγματεύεσαι με τους Γερμανούς ή με τους Αμερικανούς, καλύτερα να παίζεις με τους κανόνες τους. Αν δεν το κάνεις, μπορεί να σε πλήξει ένα ολόκληρο οπλοστάσιο από τιμωρίες που θα ακυρώσουν όλα τα οφέλη της ένταξης και μπορεί να ρίξουν τη χώρα σου στη φτώχεια, στους τιμωρητικούς φόρους, στον πληθωρισμό και στις κοινωνικές συγκρούσεις. Η Αργεντινή γνέφει. Ή μήπως η Βενεζουέλα; Ζούμε ημέρες αγωνίας για όλους μας» καταλήγει ο γερμανός οικονομολόγος.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ