Η πολεμική του Διαφωτισμού

«Πώς να περιγράψουμε τον Διαφωτισμό;» αναρωτιόταν σε πρόσφατο άρθρο του στη «New York Review of Books» ο διάσημος βρετανός ιστορικός Κιθ Τόμας. Η διανοητική παράδοση με την οποία αναμετρήθηκαν προσωπικότητες του διανοητικού βεληνεκούς των Καντ και Χέγκελ, Ερνστ Κασίρερ, Μαξ Χορκχάιμερ και Τεοντόρ Αντόρνο, Πίτερ Γκέι και Μισέλ Φουκό παραμένει ένα διαφιλονικούμενο πεδίο, θεωρούμενο ανάλογα με τη στόχευση του καθενός είτε μήτρα της νεωτερικότητας (από τον ορθό λόγο ως τη δημοκρατία) είτε των δεινών της (από τον ολοκληρωτισμό ως το Ολοκαύτωμα).

Μετά την 11η Σεπτεμβρίου μια άγρια πολεμική για τις αξίες του Διαφωτισμού και τους εχθρούς τους στη σύγχρονη κοινωνία ξεκίνησε από την εκστρατεία του δημοσιογράφου Κρίστοφερ Χίτσενς κατά του «ισλαμοφασισμού» και του βιολόγου Ρίτσαρντ Ντόκινς ενάντια στον «νοήμονα σχεδιασμό», για να καταλήξει σε εκκλήσεις όπως του διακεκριμένου φιλοσόφου Τσβετάν Τοντόροφ «Προς υπεράσπιση του Διαφωτισμού» (εκδ. Θύραθεν).

Ο ιστορικός Αντονι Πάγκντεν, μιλώντας στο «Βήμα» για το περυσινό βιβλίο του «The Enlightenment –and why it still matters» (εκδ. Random House), όπου κατατάσσει στους σημερινούς αρνητές του τους κάθε λογής φανατικούς της θρησκευτικής βίας, πρόσθετε και όσους αποπειρώνται την ανάσταση ακραίων αντιδημοκρατικών αξιών στην ευρωζώνη της κρίσης χρέους. Εκτός από τους φόβους ενός νέου αιώνα, ο Διαφωτισμός καθρεφτίζει τις σύγχρονες αγωνίες των παλαιών –παράδειγμα η συνεχιζόμενη διένεξη του Τζόναθαν Ισραελ με τους επικριτές του. Ως κορωδία της μείζονος αναπροσαρμογής της σύγχρονης σκέψης περί του κινήματος με όχημα τον «ριζοσπαστικό διαφωτισμό» του Σπινόζα και των διαδόχων του που ο καθηγητής του Ινστιτούτου Προηγμένων Σπουδών του Πρίνστον επιχειρεί εδώ και μία δεκαετία, προχωρεί στο άρτι εκδοθέν έργο του με τίτλο «Revolutionary Ideas» (εκδ. Princeton University Press) σε μια πανηγυρική αναβίωση της πεπαλαιωμένης θέσης ότι «πρωταρχική αιτία της Γαλλικής Επανάστασης ήταν ο Διαφωτισμός».

«Οι ιδέες δεν σκότωσαν τον Λουδοβίκο ΙΣτ’» ανταπάντησε την περασμένη εβδομάδα η Λιν Χαντ από τις στήλες του «New Republic», κατηγορώντας τον ότι διαγράφει το πολιτικό στοιχείο και αγνοεί τα κοινωνικά συμφραζόμενα χάριν μιας ξεκομμένης από την πραγματικότητα ιστορίας των ιδεών. Επιβεβαιώνεται, αν μη τι άλλο, η επισήμανση ενός άλλου ιστορικού του Πρίνστον, του Ντέιβιντ Μπελ: «Κανείς δεν μέμφεται σήμερα τον ρομαντισμό για τα πολιτικά δεινά του ούτε ζητεί επίμονα από τους μη δυτικούς μετανάστες να υιοθετήσουν τις αναγεννησιακές αξίες. Ο Διαφωτισμός όμως έχει κάτι το διαφορετικό». Κάτι το διαρκώς επίκαιρο.