«Εκείνα τα χρόνια οι ανόητοι ένιωθαν να πολιορκούνται από το μέλλον» (Ουμπέρτο Έκο, Το κοιμητήριο της Πράγας, σ. 309).
Ο Ουμπέρτο Έκο γράφει σχεδόν πάντα για άλλους αιώνες με την προσοχή του στραμμένη στις μικρές λεπτομέρειες του σήμερα. Εξ ου και ο αντισημίτης, μισάνθρωπος πλαστογράφος λοχαγός Σιμονίνι, πρωταγωνιστής του Κοιμητηρίου της Πράγας (Ψυχογιός, 2011), αναζητώντας ματαίως βεβαιότητες, αποφασίζει να τις κατασκευάσει.
Η κατασκευή φυσικά έρχεται με το αζημίωτο, μια και το χρήμα αποτελεί μια από τις ελάχιστες διαχρονικές σταθερές – παρά τις υποτιμήσεις του. Αντιδιαφωτιστής και ρατσιστής, ο Σιμονίνι περιδιαβαίνει τον 19ο αιώνα με τα μάτια ενός αντιδραστικού: βιώνοντας τις κοσμογονικές αλλαγές του και υποβιβάζοντάς τις στη διαπίστωση ότι «η μοναδική ενδιαφέρουσα εφεύρεση των νέων καιρών ήταν ένα κατασκεύασμα από πορσελάνη όπου μπορούσες να αποπατήσεις καθιστός» (σ. 311).
Περισσότερο ίσως κι από τα κεντρικά (αντισημιτισμός, μισαλλοδοξία, συνωμοσιολαγνεία), είναι τα περιφερειακά ζητήματα που αξίζουν της προσοχής του τωρινού αναγνώστη. Γιατί ως εποχή ραγδαίας οικονομικής και τεχνολογικής προόδου, διανοητικών αναζητήσεων και ιδεολογικών συγκρούσεων, κοινωνικών αιτημάτων και πολιτικών ανατροπών, επαναστάσεων, καταστολής, προσδοκιών και διαψεύσεων, ο 19ος αιώνας του Έκο μοιάζει να κλείνει το μάτι στις πρώτες δεκαετίες του 21ου.
Κατά μία έννοια, ο ιταλός σημειολόγος γράφει μυθιστορήματα για τη σύγχυση: τη σύγχυση του ανθρώπου μπροστά στο νέο και την ανάγκη του να βάλει τάξη στο χάος της αναπροσαρμογής του παλιού του κόσμου στα δεδομένα της στιγμής. Δεν είναι τυχαίο ότι στο επίκεντρο της πλοκής είθισται να βρίσκεται κάποιος που αναγνωρίζει τα σημεία των μεταβολών και / ή αποπειράται να τα συνδέσει σε ένα πρωτότυπο αφήγημα. Ο Γουλιέλμος της Μπάσκερβιλ στο Όνομα του Ρόδου, ο Τζιάκοπο Μπέλμπο στο Εκκρεμές του Φουκώ, ο λοχαγός Σιμονίνι στο Κοιμητήριο της Πράγας άθελά του στην πρώτη περίπτωση, για πλάκα στη δεύτερη, εξ επαγγέλματος και ιδιοτελώς στην τρίτη, προτείνουν καινούργιες αναγνώσεις προσώπων και πραγμάτων, επιχειρώντας να κωδικοποιήσουν μηνύματα της εποχής και της κοινωνίας τους.
Τόσο η ορθολογική προσέγγιση του μοναχού Γουλιέλμου όσο και οι ανορθολογικές των άλλων μόνο εν μέρει πετυχαίνουν το στόχο τους. Κοιτάζοντας τα πράγματα από την αναγκαστικά περιορισμένη σκοπιά των αξιακών τους πεποιθήσεων, του ιδεολογικού πλαισίου του καιρού τους, του προσωπικού τους συμφέροντος, προσφέρουν όπως κάθε μάρτυρας βιωμένων γεγονότων, φέτες πραγματικότητας καιθραύσματα ενός όλου.
Ειρωνευόμενος την αίσθηση του επικείμενου μέλλοντος, ελπιδοφόρου για κάποιους, απειλητικού για άλλους, τότε όπως και σήμερα, ο συγγραφέας του Κοιμητηρίου «καθησυχάζει» τον σύγχρονο αναγνώστη: στον κυκεώνα του εκάστοτε παρόντος όλοι πασχίζουν να συγκροτήσουν ξέφτια ιδεών σε νήματα νοήματος, ζώντας την κινεζική ευχή (και κατάρα) – «may you live in interesting times».
