Ο Ξενοφών ήταν αθηναίος πολυγράφος συγγραφέας (430-355 π.Χ.). Προερχόταν από εύπορη οικογένεια της τάξης των Ιππέων και τόσο η αγωγή του όσο και η οικονομική άνεσή του τον είχαν εντάξει στην παράταξη των ολιγαρχικών, που δεν ήταν θιασώτες της ανάπτυξης της δημοκρατίας στην αρχαία Αθήνα. Και γι’ αυτό άλλωστε, χωρίς να πάψει να αγαπά τη γενέθλια πόλη του, «λακώνιζε», δηλαδή τον γοήτευε ο τρόπος λειτουργίας της ιδεολογικής πατρίδας του, της Σπάρτης. Η φυσική πατρίδα του τον τιμώρησε με εξορία για την πολιτική αυτή απόκλιση και με δήμευση της περιουσίας του. Τότε τον αποζημίωσε η Σπάρτη, αρχικά με την τιμητική ιδιότητα της «προξενίας» και αργότερα με ένα κτήμα στον Σκιλλούντα, κοντά στην Ολυμπία. Κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής του χάρηκε την πολιτική συνεργασία της φυσικής και της ιδεολογικής πατρίδας του.
Προικισμένος από τη φύση με ανθεκτική σωματική διάπλαση, που την ενίσχυσε με τη γυμναστική, με τον αθλητισμό και με την ιππασία, και με αναμφισβήτητες πνευματικές ικανότητες, που τις ανέπτυξε με παρακολούθηση της πνευματικής κίνησης της πόλης του (παρακολουθούσε τις διδασκαλίες του Σωκράτη), υποβλήθηκε και σε σωματικούς και σε πνευματικούς μόχθους και αναδείχθηκε ένας από τους πιο πολυγράφους συγγραφείς της ελληνικής αρχαιότητας.
Ήταν επίμονος θηρευτής της περιπέτειας και γοητευτικός αφηγητής των εμπειριών του. Διακρίνεται για την ειλικρινή εξιστόρηση των περιπετειών του, όπως εκείνη που καταγράφει στα έργα του «Κύρου ανάβαση» (Γ, 1) με το ψευδώνυμο Θεμιστογένης Συρακόσιος. Είχε πάει ως παρατηρητής με το σώμα των Μυρίων, δηλαδή περισσοτέρων από δέκα χιλιάδες ελλήνων μισθοφόρων που από διάφορες περιοχές στήριξαν την αναποτελεσματική εκστρατεία του σατράπη Κύρου κατά του αδελφού του βασιλιά της Περσίας Αρταξέρξη, για να μεταβληθεί σε ηγέτη του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος κατά την περιώνυμη Κάθοδο των Μυρίων, δηλαδή την επιστροφή τους σε ελληνοκατοικημένες περιοχές της Μ. Ασίας ύστερα από δύσκολη πορεία σε κακοτράχαλες περιοχές και μέσα σε δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες. Στο χωρίο που έχει αναφερθεί ο Ξενοφώντας (σαν Θεμιστογένης) μας μιλά για τη συμμετοχή του στην εκστρατεία αυτή και για τη σχετική συζήτηση που είχε με τον Σωκράτη:
«\Ην δέ τις âν τÉ στρατιÄ Ξενοφ΅ν \Αθηναίος, nς οGτε στρατηγός üν οGτε λοχαγός οGτε στρατιώτης συνηκολούθει, àλλά Πρόξενος αéτόν οúκοθεν μετεπέμψατο ξένος üν àρχαÖος. ^ΥπισχνεÖτο δ’ αéτ΅, ε¨ öλθει, φίλον αéτόν ποιήσειν Κύρω, nν αéτός öφη κρείττω ëαυτ΅ νομίζειν τÉς πατρίδος. ^Ο Ξενοφ΅ν àναγνούς τήν âπιστολήν àνακοινοÜται Σωκράτει τ΅ \Αθηναίω περί τÉς πορείας. ^Ο δέ *ποπτεύσας μή τι πρός τÉς πόλεως *παίτιον εúη τ΅ Κύρω φίλον γενέσθαι – ¬τι âδόκει ΚÜρος προθύμως Λακεδαιμονίοις συμπολεμÉσαι âπί τάς \Αθήνας – συμβουλεύει Ξενοφ΅ντι âλθόντα ε¨ς Δελφούς àνακοιν΅σαι τ΅ θε΅ περί τÉς πορείας. ^Ο Ξενοφ΅ν οyν âλθών ε¨ς Δελφούς âπήρετο τόν \Απόλλω τίνι iν θε΅ν θύην καί εéχόμενος iριστα καί κάλλιστα öληθι τήν ïδόν, mν âπινοεÖ, καί καλ΅ς πράξας σωθείη. ^Ο δ’ àνείλε θεούς οrς öδει, θύειν. ^Ο δ’ âλθών àνακοινοÜται Σωκράτει τήν μαντείαν. ^Ο δέ äτιÄτο αéτόν nτι οé τοÜτο πρ΅τον äρώτα, πότερον λ΅ον αéτ΅ πορεύεσθαι ¦ μένειν, àλλ’ αéτός κρίνας ¨τέον εrναι âμαντεύεο. \Επεί μέντοι ο~τως ¦ρου, öφη, ταÜτα, χρή ποιεÖν, ¬σα ï θεός âκέλευσεν».
Στο εξομολογητικό αυτό κείμενο ο Ξενοφών εξιλεώνεται για το ξεγέλασμα του σοφού δασκάλου του.
Το έργο του Ξενοφώντος διακρίνεται για την ποικιλία του. Στη δεκαπεντάδα των έργων που του αποδίδονται, μπορούμε να διαπιστώσουμε την ποικιλία των ενδιαφερόντων του.
1. Τα «^Ελληνικά» είναι ένα ιστορικό έργο που εξιστορεί πενήντα χρόνια ελληνικής ιστορίας (από το 411 ως το 362 π.Χ.) συμπληρώνοντας το ημιτελές έργο του ιστορικού του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.) Θουκυδίδη στα επτά τελευταία χρόνια του εμφυλίου αυτού πολέμου των Ελλήνων και συνεχίζοντας ως την πτώση της θηβαϊκής ηγεμονίας στην Ελλάδα.
2. Η «Κύρου àνάβαση» είναι επίσης ιστορικό έργο. Σ’ αυτό το έργο, που στο μεγαλύτερο τμήμα του είναι η Κάθοδος των Μυρίων, αναφέρεται και ο προσωπικός ηγετικός ρόλος του.
3. Ο «\Αγησίλαος» είναι μια ιστορική μονογραφία του για τον σύγχρονό του βασιλιά της Σπάρτης, που τον είχε γοητεύσει με την προσωπικότητά του.
4. Τα «\Απομνημονεύματα» είναι μια συγκινητική προσπάθεια του Ξενοφώντος να υπερασπίσει τη μνήμη του θανατωμένου δασκάλου του με την αβάσιμη κατηγορία «àδικεÖ Σωκράτης ο~ς μέν (ΤΜ) πόλις νομίζει θεούς οé νομίζων, £τερα δέ καινά δαιμόνια ε¨σφέρων àδικεÖ δέ καί τούς νέους διαφθείρων».
5. Η «\Απολογία Σωκράτους» είναι η ξενοφώντεια εκδοχή της απολογίας του φιλοσόφου (ομότιτλη με αντίστοιχο έργο του Πλάτωνα).
6. Ο «Ο¨κονομικός» είναι έργο στο οποίο διατυπώνονται απόψεις για την οικιακή οικονομία και για την αγροτική ζωή.
7. Το «Συμπόσιον» (ομότιτλο με αντίστοιχο έργο του Πλάτωνα) έχει φιλοσοφικό περιεχόμενο. Σ’ αυτό τονίζεται ότι ο έρωτας της ψυχής είναι ανώτερος από τον σωματικό.
8. Ο «^Ιέρων ¦ τυραννικός» είναι μια πολιτειολογική μελέτη σχετική με τα θετικά και με τα αρνητικά στοιχεία της εξουσίας.
9. Η «Λακεδαιμονίων πολιτεία» είναι επίσης πολιτειολογική μελέτη.
10. Η «^Η \Αθηναίων πολιτεία» είναι κι αυτή πολιτειολογική μελέτη.
11. Η «Κύρου παιδεία», μια πολιτειολογική πραγματεία κατά βάση, μας δίνει το πορτρέτο ενός πρότυπου κατά τον Ξενοφώντα ηγέτη, του Κύρου του πρεσβυτέρου, του ιδρυτή του περσικού κράτους της αρχαιότητας.
12. Το «Πόροι ¦ Περί προσόδων» είναι μια οικονομολογική μελέτη.
13. Ο «^Ιππαρχικός» είναι πραγματεία στρατιωτικού περιεχομένου.
14. Το «Περί îππικÉς» είναι μια χρήσιμη πραγματεία για όσους διαθέτουν άλογα και θέλουν να ιππεύουν.
15. Ο «Κυνηγετικός» περιέχει πρακτικές οδηγίες για κυνηγούς.
Ο Ξενοφών ως συγγραφέας είναι λαμπρός χρήστης της αττικής διαλέκτου της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Έχει λόγο λιτό, σαφή και εύληπτο
– στην αρχαιότητα του είχε αποδοθεί ο χαρακτηρισμός «àττική μέλλιτα» για τη γλυκύτητα του ύφους του.
Τα «0/00Απαντα» του Ξενοφώντος κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ζήτρος με εργασίες (εισαγωγές, μεταφράσεις, σχόλια, αναλύσεις, διδακτική επεξεργασία, βιβλιογραφία) τριών από τον μεγάλο όμιλο συνεργατών αυτού του εκδοτικού οίκου που μας κάνει προσιτούς τους αρχαίους (και όχι μόνο) συγγραφείς: της Εφης Δημητριάδου-Τουφεξή, του Γεωργίου Α. Ράπτη και του Θεοδώρου Γ. Μαυροπούλου. ΚΥΡΟΥ ΑΝΑΒΑΣΗ Ο πρώτος τόμος της σειράς
Η Κύρου Ανάβαση του Ξενοφώντος αφηγείται τη συγκλονιστική πορεία του Κύρου εναντίον του αδελφού του Αρταξέρξη για να καταλάβει τον θρόνο του περσικού βασιλείου με τη βοήθεια 13.000 ελλήνων μισθοφόρων, των λεγομένων Μυρίων. Η κρίσιμη μάχη στα Κούναξα (401 π.Χ.) είχε μιαν απροσδόκητη έκβαση: οι έλληνες μισθοφόροι νίκησαν τους Πέρσες, αλλά ο Κύρος σκοτώθηκε. Ο Ξενοφών, ο οποίος συμμετείχε στην εκστρατεία, αναλαμβάνει την ευθύνη να οδηγήσει τους Ελληνες στον δρόμο της επιστροφής (Κάθοδος των Μυρίων) μέσα από αναρίθμητες δυσκολίες εξαιτίας των επιθέσεων των εχθρών και των αντίξοων συνθηκών της ασιατικής ενδοχώρας μέσα στον χειμώνα. Ο άθλος της επιστροφής των Μυρίων επετεύχθη ύστερα από περιπετειώδη πορεία 15 μηνών και ανέδειξε τις αδυναμίες του περσικού βασιλείου στην εξουδετέρωση ενός ελληνικού στρατεύματος μέσα στην επικράτειά του.
