«Δεν υπάρχει Ευρώπη χωρίς κράτος δικαίου»

To BHMA – THE PROJECT SYNDICATE

Η Σύνοδος «των πέντε ημερών» στην πρώτη διά ζώσης επαφή των 27 ηγετών με θέμα τον Ευρωπαϊκό Προϋπολογισμό 2021-2027 και την υγειονομική κρίση του νέου κορωνοϊού είχε όλα τα χαρακτηριστικά μιας συνάντησης κορυφής: ολονύχτιες συζητήσεις, απειλές από ορισμένους ηγέτες ότι θα αποχωρήσουν χωρίς να υπάρξει αποτέλεσμα και στο τέλος γαλλο-γερμανική συμμαχία που οδήγησε σε κάποια συμφωνία. Στην πραγματικότητα, αυτή η πρώτη διά ζώσης Σύνοδος Κορυφής έληξε με έναν όχι και τόσο ικανοποιητικό συμβιβασμό.

Οι ευρωπαίοι ηγέτες συμφώνησαν να διανείμουν το ποσό των 390 δισ. ευρώ, ενός μεγαλύτερου πακέτου 750 δισ., σε μορφή επιδοτήσεων και τα υπόλοιπα χρήματα των 360 δισ. να τα δώσουν στα κράτη-μέλη, ως δάνεια επειδή τα λεγόμενα «φειδωλά» κράτη (Αυστρία, Δανία, Ολλανδία και Σουηδία) επέμειναν ότι ο αριθμός του πακέτου ανασυγκρότησης πρέπει να ξεκινά από τον αριθμό τρία.

Εδώ και 70 χρόνια το «κλισέ» της Ευρώπης στον δρόμο προς την ενσωμάτωση ήταν ότι διευρύνεται βρίσκοντας παράλληλα λύσεις σε όλες τις κρίσεις και τα εμπόδια.

Το αρχικό κίνητρο της ενοποίησης το 1950 πυροδοτήθηκε από τον Ψυχρό Πόλεμο. Η οικονομική ενσωμάτωση, στις αρχές του ’90, ήρθε με γεωπολιτικές ανακατατάξεις που προκλήθηκαν από αυτή τη, μεγάλης διάρκειας, διαμάχη.

Πρόσφατα πολλοί πίστεψαν ότι μια σειρά από γεγονότα, όπως η μετανάστευση, η κλιματική αλλαγή, ο ρωσικός ρεβανσισμός, η εκλογή του Τραμπ και το Brexit, θα γεννούσαν ένα νέο κίνητρο για το ευρωπαϊκό πρότζεκτ που έμοιαζε να χάνει τη ζωντάνια του.

Τελικά, χρειάστηκε μια πανδημία σε συνδυασμό με μια μακράς διαρκείας οικονομική κρίση για να συμβεί κάτι τέτοιο. Στην πραγματικότητα όμως οι οικονομικές κρίσεις δεν έκαναν ποτέ καλό στην ευρωπαϊκή ενοποίηση.

Μεταξύ 2010-2012, όσο αυξάνονταν οι εντάσεις μεταξύ Βορρά – Νότου, Ανατολής και Δύσης, το ευρώ σχεδόν κατέρρευσε, απειλώντας να γκρεμίσει ολόκληρο το οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Η διαφορά της υγειονομική κρίσης συγκριτικά με τις άλλες είναι ότι η πανδημία δεν προκλήθηκε από κάποια λανθασμένη στρατηγική (τουλάχιστον όχι από την πλευρά των Ευρωπαίων). Σε αντίθεση με όλες τις άλλες κρίσεις αυτή η πανδημία, η εξάπλωσή της και οι οικονομικές συνέπειες που προκαλεί είναι λίγο έως πολύ τυχαίες. Κατά συνέπεια σε αυτή την περίπτωση υπάρχει πρόσφορο έδαφος αλληλεγγύης ως μέσο συλλογικής ασφάλειας.

Ως εκ τούτου, μια νέα μορφή αμοιβαιοποίησης χρέους βρίσκεται στο επίκεντρο της νέας συμφωνίας. Για πρώτη φορά η ίδια η ΕΕ θα εκδώσει χρέος, το οποίο θα υποστηρίζεται από τις κυβερνήσεις των κρατών-μελών και θα εξυπηρετείται μέσω ενός κοινού δημοσιονομικού μηχανισμού υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Αυτή η συμφωνία, κατά συνέπεια, κάνει το ευρώ πιο ελκυστικό στους επενδυτές, που ψάχνουν έναν πιο ασφαλή παράδεισο από το αμερικανικό δολάριο. Η Ευρώπη είναι σαν να έχει αγγίξει τη «στιγμή του Χάμιλτον». Στα 1790 ο πρώτος υπουργός Οικονομικών του νεογέννητου αμερικανικού κράτους και δεξί χέρι του Τζορτζ Ουάσιγκτον, Αλεξάντερ Χάμιλτον, υποστήριξε ότι η αμερικανική ομοσπονδιακή κυβέρνηση πρέπει να αναλάβει όλα τα χρέη των αμερικανικών Πολιτειών που προκλήθηκαν από τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας και να τα εξυπηρετήσει με τα έσοδα των δασμών από τις εισαγωγές. Ετσι και η συμβιβαστική συμφωνία της ΕΕ δεν άφησε πολλά περιθώρια σε εκείνους που ήθελαν τα δάνεια και οι επιδοτήσεις να συνοδεύονται από αυστηρούς ελέγχους. Τέτοιες προτάσεις έφεραν στον νου επώδυνες αναμνήσεις από την κρίση του ευρώ, όπου οι «πληττόμενες» εθνικές κυβερνήσεις έψαχναν ένα τρίτο μέρος για να επιρρίψουν την ευθύνη. Αυτό οδήγησε σε μια διπλή ντροπή. Οι εθνικές κυβερνήσεις έδειξαν να είναι ανίκανες και δειλές και το τρίτο μέρος – που μπορεί να είχε το όνομα Γερμανία ή υπόλοιπη Ευρώπη – έγινε η ενσάρκωση της σκληρότητας και της εκδικητικότητας. Ακόμα και πριν από την πρώτη Σύνοδο μετά την καραντίνα του κορωνοϊού ήταν κοινός τόπος ότι oι προϋποθέσεις αυτής της παλιάς κρίσης του ευρώ δεν υφίστανται. Ο αντιπρόεδρος της ισπανικής κυβέρνησης Πάμπλο Ιγκλέσιας των Ποδέμος επαίνεσε το γεγονός ότι η συμφωνία δεν περιλαμβάνει «τους άνδρες με τα μαύρα», εννοώντας ότι δεν ευνοεί τις συνθήκες λιτότητας. Το Σύμφωνο Σταθερότητας, το οποίο δημιουργήθηκε με τεράστιο πολιτικό κόστος το 2012, δεν αναφέρθηκε καθόλου στις διαπραγματεύσεις.

Η ιδέα βασίστηκε στο γεγονός ότι αυτοί που πρέπει να λάβουν τις επιδοτήσεις οφείλουν να τηρούν τις εξής προϋποθέσεις: να τηρούν το κράτος δικαίου, την ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης, την ελευθερία του Τύπου και την ακαδημαϊκή ελευθερία. Οπως είχε πει και ο πρώην πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ πέρυσι: «Δεν υπάρχει Ευρώπη χωρίς κράτος δικαίου».

Στο τέλος όμως οι ανελεύθερες κυβερνήσεις της Πολωνίας και της Ουγγαρίας εξασφάλισαν μεγάλα ποσά από το πακέτο ανασυγκρότησης χωρίς καμία εγγύηση ότι δεν θα συνεχίσουν να διαβρώνουν τους δημοκρατικούς θεσμούς των χωρών τους. Ιστορικά, η επιβολή του κράτους δικαίου σε μεγάλες ομοσπονδιακές δομές δεν ήταν εύκολη. Την εποχή της ανασυγκρότησης μετά τον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο, ο στρατός υπό τον πρόεδρο Οδυσσέα Γκραντ επέτρεψε τα δικαιώματα ψήφου και άλλα πολιτικά δικαιώματα σε πρώην σκλάβους. Το 1957 όμως η Εθνική Φρουρά επέβαλε τον διαχωρισμό των σχολείων στο Αρκάνσας. Και το 1963 ο πρόεδρος Τζον Φ. Κένεντι έστειλε την Εθνική Φρουρά στο Πανεπιστήμιο της Αλαμπάμα.

Στο σήμερα η κυβέρνηση Τραμπ έχει δώσει εντολή για την ανάπτυξη ένοπλων ομοσπονδιακών με σκοπό να καταστείλουν τις διαδηλώσεις του κινήματος Black Lives Matter. Στρατιώτες με πράσινες στολές χωρίς διακριτικά εμφανίστηκαν σε Πόρτλαντ και Σιάτλ και καθημερινά οι δρόμοι μετατρέπονται σε πεδίο μάχης.

Σε κάθε περίπτωση, το σενάριο της Εθνικής Φρουράς είναι αδιανόητο στη σύγχρονη Ευρώπη. Επίσης, κανένας δεν αρνείται ότι «οι άνδρες με τα πράσινα» είναι μεγαλύτερη απειλή από τους «άνδρες με τα μαύρα». Ο μόνος τρόπος για να λειτουργήσει μια πολιτισμένη Ευρώπη είναι η εφαρμογή πολιτικών προϋποθέσεων. Η υπεράσπιση των ευρωπαϊκών αξιών απαιτεί την τιμωρία των συστημικών παραβιάσεων, τόσο με την αναστολή των δικαιωμάτων ψήφου στη λήψη αποφάσεων της ΕΕ όσο και με την παρακράτηση των πληρωμών της ΕΕ. Η Ευρώπη φαίνεται να οικοδομείται τώρα μέσω των φορολογικών μεταβιβάσεων και των υποχρεώσεων που απορρέουν από αυτές. Ωστόσο τελικά ο Τουσκ έχει δίκιο: Δεν μπορεί να υπάρξει Ευρωπαϊκή Ενωση εάν όλα τα μέλη της δεν μοιράζονται τα ίδια ιδανικά.

*Ο κ. Χάρολντ Τζέιμς είναι καθηγητής Ιστορίας και Διεθνών Υποθέσεων στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον και ανώτερος συνεργάτης του Κέντρου Διεθνούς Καινοτομίας Διακυβέρνησης.