Μεταξύ των πολλών άλλων διευθυντών, τμηματαρχών και προσωπαρχών που συντονίζουν το έργο της, η NASA διαθέτει και έναν «αξιωματούχο πλανητικής άμυνας». Οχι, δεν πρόκειται για πρόσωπο επιφορτισμένο με την υπεράσπιση της Γης από τους εξωγήινους. Ο Λίντλεϊ Τζόνσον προΐσταται του γραφείου το οποίο στις 26 Σεπτεμβρίου 2022 πέτυχε να πλήξει τον αστεροειδή Δίμορφο, έναν βράχο διαμέτρου 170 μέτρων που περιστρέφεται γύρω από τον μεγαλύτερό του Δίδυμο (διαμέτρου 780 μ.), κατά το πέρασμά τους σε απόσταση μερικών εκατομμυρίων χιλιομέτρων από την υδρόγειο σφαίρα. Βλήμα της αποστολής DART (Double Asteroid Redirection Test ή «Δοκιμή Ανακατεύθυνσης Διπλού Αστεροειδούς») ήταν ένα μικρό σκάφος βάρους 610 κιλών εκτοξευμένο στις 24 Νοεμβρίου 2021 προκειμένου να ελέγξει τη δυνατότητα προστασίας από εξωπλανητικούς περαστικούς του ηλιακού μας συστήματος. Αν σκεφτεί κανείς ότι τα κοντινά μας «δυνητικά επικίνδυνα αντικείμενα» υπολογίζονται σε 2.304 και αρκεί η πρόσκρουση ενός αστεροειδούς διαμέτρου μερικών χιλιομέτρων για να ανατρέψει ριζικά τις κλιματολογικές συνθήκες οδηγώντας σε εξαφάνιση το ίδιο το ανθρώπινο είδος, ο ενθουσιασμός της επιστημονικής κοινότητας μετά την επιτυχία του πειράματος κρίνεται δικαιολογημένος. Οι λεγόμενοι «υπαρξιακοί κίνδυνοι», όμως, για το μέλλον της ανθρωπότητας, τόσο εξωτερικοί όσο και δικής μας υπαιτιότητας, είναι σήμερα πολύ περισσότεροι από ό,τι σε οποιαδήποτε στιγμή της Ιστορίας.

Ο αστεροειδής Δίμορφος 11 δευτερόλεπτα προτού πληγεί από το διαστημικό σκάφος DART στις 26 Σεπτεμβρίου 2022.

Eνα στοίχημα και ένας πιθανός Αρμαγεδδών

Δεν υπάρχει συμφωνία για το τέλος του κόσμου. Η χριστιανική θεολογία πρόβαλλε το όραμα της Αποκάλυψης, ο μαρξισμός την κατάρρευση του καπιταλισμού, η Φυσική μια ποικιλία πιθανοτήτων από τη «Mεγάλη Σύνθλιψη» – το αντίστροφο του Big Bang – ως τον «θερμικό θάνατο του Σύμπαντος». Ενδεικτικό της ασυμφωνίας γύρω από πιθανά γεγονότα καταστροφικά για την ανθρωπότητα είναι το στοίχημα από το 2017 μεταξύ δύο διακεκριμένων διανοουμένων, του αστροφυσικού και κοσμολόγου Μάρτιν Ρις, ο οποίος έχει διδάξει στο Κέιμπριτζ και κατέχει το αξίωμα του βασιλικού αστρονόμου, και του καθηγητή γνωστικής ψυχολογίας στο Χάρβαρντ Στίβεν Πίνκερ: ο πρώτος υποστήριζε ότι εντός τουλάχιστον μίας τετραετίας 1 εκατομμύριο άνθρωποι θα πέθαιναν εξαιτίας τρομοκρατικής επίθεσης με βιολογικά όπλα ή λόγω επιστημονικού λάθους που θα απέρρεε από βιολογικούς παράγοντες, ο δεύτερος απέρριπτε μια τέτοια πιθανότητα. Τα 400 δολάρια του στοιχήματος δεν έχουν αποδοθεί ακόμη, μια και οι κριτές στον ιστότοπο Long Bets (longbets.org), έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό με στόχο την προώθηση του διαλόγου για μακροπρόθεσμα ζητήματα που αφορούν την ανθρωπότητα, αναμένουν επιβεβαίωση από τουλάχιστον δύο αδιάβλητους θεσμούς δημόσιας υγείας ως προς την προέλευση του κορωνοϊού. Αν η ασθένεια που ως τώρα μετρά παγκοσμίως 6,6 εκατομμύρια νεκρούς θεωρηθεί προϊόν φυσικής εξέλιξης, νικητής ανακηρύσσεται ο Πίνκερ, αν αποδειχθεί ότι υπήρξε διαφυγή από το εργαστήριο της κινεζικής πόλης Γουχάν, η νίκη κατακυρώνεται στον Ρις. Η διαφωνία τους, βέβαια, αποσκοπεί κυρίως στην ανάδειξη της προσοχής με την οποία οφείλει να αντιμετωπίζεται η βιοτεχνολογία, υποδεικνύει όμως και τον πολλαπλασιασμό των κινδύνων για τον σύγχρονο πολιτισμό.

Καταρτίζοντας μια λίστα δυνητικών καταστροφών για το «Washington Post Magazine» τον περασμένο Νοέμβριο, ο επιστημονικός συντάκτης της εφημερίδας Τζοέλ Εϊκενμπακ καταμετρούσε πληθώρα πιθανών συμβάντων που θα έκανε πολλούς να χάσουν τον ύπνο τους. Πιο εντυπωσιακή, θανατηφόρα και εξαιρετικά απίθανη θεωρείται η έκρηξη ακτίνων Γ, η οποία προξενείται από σουπερνόβα ή σύγκρουση αστέρων νετρονίων και εκλύει εντός μερικών δευτερολέπτων ποσό ενέργειας ίσο με αυτό του Ηλιου στα 10 δισεκατομμύρια χρόνια της ζωής του. Αν συνέβαινε εντός του Γαλαξία και η κατεύθυνσή της ευθυγραμμιζόταν με τη Γη, θα προξενούσε μαζική εξαφάνιση ειδών. Παρόμοια φαινόμενα ωστόσο συμβαίνουν με ελάχιστη συχνότητα (μερικά ανά γαλαξία κάθε 1 εκατομμύριο έτη), επομένως μπορεί κανείς να εναποθέσει τις ελπίδες του στη στατιστική. Αντίθετα, μια σφοδρή ηλιακή θύελλα (τις οποίες το άστρο μας γεννά ανά ημέρες ή εβδομάδες) θα μπορούσε να πλημμυρίσει την ατμόσφαιρα με μαγνητικά πολωμένα σωματίδια με πιθανή συνέπεια τη διατάραξη του μαγνητικού πεδίου της Γης και την απενεργοποίηση των ηλεκτρικών δικτύων με ανυπολόγιστες συνέπειες για τη σύγχρονη κοινωνία και τη σταθερότητά της. Πιο οικεία ωστόσο παραμένει η περίπτωση που παραπέμπει στο σενάριο της ταινίας «Αρμαγεδδών» (1998) με πρωταγωνιστή τον Μπρους Γουίλις: ένας ευμεγέθης αστεροειδής βρίσκεται σε πορεία σύγκρουσης με τη Γη απειλώντας να εξαλείψει τη ζωή πάνω της. Πτώση αστεροειδούς διαμέτρου 10 ως 15 χιλιομέτρων θεωρείται υπεύθυνη για την εξαφάνιση των δεινοσαύρων πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια και η συχνότητα της παρουσίας τέτοιων βραχονησίδων του Διαστήματος στη γειτονιά μας είναι αυτή που κινητοποίησε τη NASA. Η επιτυχία της στόχευσης της αποστολής DART κατά του Δίμορφου ξεπέρασε κάθε προσδοκία (η τροχιά του εξετράπη κατά 32 λεπτά της ώρας αντί του μίνιμουμ των 73 δευτερολέπτων που προβλέπονταν), το ερώτημα όμως είναι πόσος χρόνος θα υπήρχε σε περίπτωση πραγματικού κινδύνου για τον πλανήτη ώστε να αποφευχθεί το φινάλε της πρόσφατης ταινίας «Don’t Look Up» (2021) με τον Λεονάρντο ντι Κάπριο.

The Next Big One

Υπάρχουν και πιο ευφάνταστα σενάρια. H έκρηξη του ισλανδικού ηφαιστείου Eyjafjallajökull τον Μάρτιο του 2010 δημιούργησε προβλήματα στις αερομεταφορές, εκείνη όμως του όρους Ταμπόρα στην Ινδονησία το 1815 οδήγησε στο λεγόμενο «έτος χωρίς καλοκαίρι». Ενα «υπερηφαίστειο» όπως αυτό της κοιλάδας Γέλοουστοουν, μεταξύ Γουαϊόμινγκ, Μοντάνα και Αϊνταχο, θα μπορούσε να εκτοξεύσει στην ατμόσφαιρα ποσότητες τέφρας ικανές να μειώσουν την ηλιακή φωτεινότητα καταστρέφοντας σοδειές και επηρεάζοντας την επισιτιστική αλυσίδα. Αν η πιθανότητα ενός τέτοιου συμβάντος υπολογίζεται από τον ομότιμο καθηγητή Γεωφυσικής του Πανεπιστημίου της Γιούτα, Ρομπερτ Mπ. Σμιθ, σε 0,00014% (μία στις 730.000), δεν ισχύει το ίδιο για αυτές της εμφάνισης ενός νέου θανατηφόρου ιού. Σύμφωνα με τον Γουόλτερ Ιαν Λίπκιν, επιδημιολόγο στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, «υπάρχουν περίπου 320.000 ιοί που δεν έχουν ανακαλυφθεί». Ο Ντέιβιντ Κουάμεν, βραβευμένος δημοσιογράφος του «National Geographic», παρομοιάζει το φάσμα μιας πιθανής πανδημίας με εκείνο του εδώ και δεκαετίες αναμενόμενου ισχυρότατου σεισμού του ρήγματος του Αγίου Ανδρέα κάτω από τις πολυάνθρωπες περιοχές του Σαν Φρανσίσκο και του Λος Αντζελες: the Next Big One. Η προειδοποίησή του από το βιβλίο «Spillover» (εκδ. Πατάκη) εξακολουθεί να ηχεί επίκαιρα καθώς υποδεικνύει ότι ακόμη και η συντριπτική επέλαση του κορωνοϊού υπήρξε πρόγευση μόνο ενός πιθανού μελλοντικού γεγονότος: «Αραγε η Next Big One θα οφείλεται σε έναν ιό; Θα βγει από ένα τροπικό δάσος ή από μια αγορά στη Νότια Κίνα; Θα σκοτώσει η Next Big One 30 ή 40 εκατομμύρια ανθρώπους;».

ΑΙ, κλιματική κρίση και ολοκληρωτισμός

Τις τελευταίες δεκαετίες, από την εποχή της ταυτοποίησης των χλωροφθορανθράκων (CFCs) ως υπεύθυνων για την τρύπα του όζοντος, η προσοχή των επιστημόνων στράφηκε στα ανθρωπογενή αίτια της φθοράς του κόσμου. Οταν ο βρετανός ηθικός φιλόσοφος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Τόμπι Ορντ διατύπωσε το 2020 στο βιβλίο του με τίτλο «Στο χείλος του γκρεμού. Υπαρξιακός κίνδυνος και το μέλλον της ανθρωπότητας» (στα ελληνικά από εκδ. Μίνωας) μια σειρά υπολογισμών που κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι οι πιθανότητες κατάρρευσης του πολιτισμού μας εντός των επόμενων 100 ετών είναι 1 στις 6, η μέγιστη ανησυχία του αφορούσε την αυτοκαταστροφή. Για τον Ορντ, ο μείζων κίνδυνος προέρχεται από την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης. Πόσο κοντά βρισκόμαστε σε κάτι τέτοιο; Το 2017 η εταιρεία DeepMind δημιούργησε το AlphaZero, ένα πρόγραμμα που μέσα σε τέσσερις ώρες πέτυχε να αναχθεί από το επίπεδο του αρχάριου σε εκείνο του grandmaster, το οποίο αριθμεί μόλις 1.771 άτομα παγκοσμίως. Η εκμάθηση του παιχνιδιού στρατηγικής Γκο τού πήρε ένα οκτάωρο και τεστ έδειξαν ότι ήδη υπερείχε ακόμη και των καλύτερων ανθρώπινων παικτών. Με βάση παρόμοια στοιχεία, μια δημοσκόπηση μεταξύ 300 ερευνητών του τομέα της τεχνητής νοημοσύνης που πραγματοποιήθηκε το 2016 έδειξε ότι το 50% πίστευε πως ως το 2061 θα υπάρχουν συστήματα τεχνητής νοημοσύνης ικανά να εκτελούν ανθρώπινες εργασίες καλύτερα και φθηνότερα από τους ίδιους τους ανθρώπους. Σε αυτό το σημείο ο Ορντ θέτει μετ’ επιτάσεως το πρόβλημα της εξέλιξης μιας «ανυπάκουης» τεχνητής νοημοσύνης: τι μας διασφαλίζει ότι ένα τέτοιο δίκτυο αυτοσυνείδησης, χωρίς αντίληψη των ανθρώπινων αξιών, θα ευθυγραμμιστεί με τους δικούς μας στόχους και ανάγκες αντί να αποδυθεί σε μια προσπάθεια δικής του κυριαρχίας;

To 2017 μια φωτογραφία από το γήπεδο γκολφ του Μπίκον Ροκ στην Πολιτεία της Ουάσιγκτον έκανε τον γύρο του Διαδικτύου. Παρουσίαζε ανθρώπους που με πλήρη ηρεμία συνέχιζαν το παιχνίδι, ενώ πίσω τους μια θηριώδης πυρκαγιά καταβρόχθιζε ένα δάσος. Η εικόνα θα μπορούσε να θεωρηθεί ταιριαστή μεταφορά για την ανθρώπινη στάση έναντι της κλιματικής κρίσης: ο κόσμος γύρω μας καίγεται ενώ εμείς είμαστε απορροφημένοι από την καθημερινότητά μας – ή απλώς αρνούμαστε να αναγνωρίσουμε το μέγεθος της απειλής. Ο βρετανός ιστορικός Νιλ Φέργκιουσον τη χρησιμοποίησε στο εξώφυλλο του πιο πρόσφατου βιβλίου του («Doom. The Politics of Catastrophe», εκδ. Penguin), το οποίο έγραψε στη διάρκεια της πανδημίας προκειμένου να αφυπνίσει τον κόσμο ως προς τον κίνδυνο καταστροφής του πολιτισμού. Μεταξύ ενεργειακής κρίσης και πολέμου στην Ουκρανία, η εφετινή Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή (COP27) στο Κάιρο (μεταξύ 6-18 Νοεμβρίου) πέρασε στα ψιλά της ειδησεογραφίας – και με τον ίδιο μάλλον υποτονικό τρόπο αντιμετωπίστηκε και από τους συμμετέχοντες. Τα δεδομένα, βέβαια, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για περαιτέρω καθυστερήσεις. Η μέση θερμοκρασία της Γης έχει ήδη αυξηθεί κατά 1,15 βαθμό Κελσίου σε σύγκριση με την προβιομηχανική εποχή, καθώς η περίοδος 2015-2022 καταγράφεται ως η θερμότερη οκταετία στα χρονικά. Πάντως, παρά το ότι ο Νιλ Φέργκιουσον στο βιβλίο του αναλύει έναν εσμό συμφορών, παρελθόντων και παρόντων, στον Τζόελ Eϊκενμπακ επιλέγει να επισημάνει κάτι διαφορετικό – τον κίνδυνο του «ολοκληρωτισμού 2.0», θεωρώντας τον «το πιο επικίνδυνο πράγμα που επινοήσαμε ως είδος».

Λογική και επιστήμη

Η επαγγελία της καταστροφής είναι αδιάκοπη. Ωστόσο, επιστήμονες και ειδικοί κρούουν κώδωνες κινδύνου με βάση τα δεδομένα της στιγμής πάντοτε – και αυτά δεν συνιστούν αναγκαία και ικανή συνθήκη για το μέλλον. Τα πυρηνικά όπλα εξακολουθούν να παραμένουν στα σιλό 77 χρόνια μετά το Ναγκασάκι ανεξαρτήτως των λεονταρισμών του Βλαντίμιρ Πούτιν. Ο υπερπληθυσμός που τη δεκαετία του ’60 θεωρούνταν απειλή για την παγκόσμια επισιτιστική επάρκεια δεν κατέληξε στους προαναγγελθέντες λιμούς. Και ποιος θυμάται σήμερα τον πανικό του «ιού της χιλιετίας» (Y2K), ο οποίος με την εναλλαγή του 1999 σε 2000 θα τρέλαινε υπολογιστές προγραμματισμένους να αντιλαμβάνονται μόνο τις ψηφιακές ημερομηνίες του 20ού αιώνα, θα έριχνε αεροπλάνα, θα έσβηνε τραπεζικούς λογαριασμούς και θα επέφερε χάος διεθνώς; Αλλες απειλές μοιάζουν με αναβάθμιση φόβων του παρελθόντος. Για παράδειγμα, εκείνος της ανεξέλεγκτης τεχνητής νοημοσύνης τον οποίο τονίζει εμφατικά ο Τόμπι Ορντ μοιάζει με παρακλάδι της διάχυτης ανησυχίας της νεωτερικότητας για την κυριαρχία της μηχανής επί του ανθρώπου: διαπερνώντας το σύνολο της υψηλής και της λαϊκής κουλτούρας, εμφανίζεται από τη φιλοσοφία του Μάρτιν Χάιντεγκερ ως τον τσέχο συγγραφέα που καθιέρωσε τον όρο «ρομπότ», Κάρελ Τσάπεκ, και το πρόσφατο κινηματογραφικό κόμικ έπος «Εκδικητές: Η Εποχή του Ultron» (2015). Ο Στίβεν Πίνκερ βάζει φρένο στην ατέρμονη αναπαραγωγή του καταστροφισμού. Στο βιβλίο του «Διαφωτισμός τώρα» (εκδ. Διόπτρα) ο ψυχολόγος του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ απομυθοποιεί την απαισιοδοξία των οπαδών της «τεχνο-συντέλειας»: «Δεν υπάρχει νόμος περί σύνθετων συστημάτων που να λέει ότι τα ευφυή πλάσματα πρέπει να μετατρέπονται σε αδίστακτους κονκισταδόρες». Μείζονες καταστροφές (πανδημίες, φυσικές μεταβολές του κλίματος, οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι) δεν συνεπάγονται αυτόματα το τέλος του πολιτισμού – «ακόμα και η Χιροσίμα συνεχίζει να υπάρχει». Ναι, κίνδυνοι υφίστανται, το δίχως άλλο, οφείλουμε όμως να χαράξουμε μια γραμμή μεταξύ πανικού και εφησυχασμού. Ο άνθρωπος, άλλωστε, σύμφωνα με έναν παλιό, ταιριαστό ορισμό της NASA, είναι «ένα μη γραμμικό υπολογιστικό σύστημα παντός σκοπού με βάρος 75 κιλά». Τα εργαλεία μας απέναντι στο απέραντο Σύμπαν είναι η λογική και η επιστήμη.