Αλλαξε τους κώδικες της μουσικής δημιουργώντας ένα απόλυτα προσωπικό ιδίωμα και κατάφερε να συγκεράσει το παρελθόν και το μέλλον, έφερε κοντά τα μαθηματικά, την αρχιτεκτονική και τη σύνθεση, συχνά σε ένα αδιάσπαστο όλον, και γνώρισε παγκόσμια καταξίωση, αποτελώντας επιπλέον σημείο αναφοράς για δημιουργούς ηλεκτρονικής μουσικής όπως ο Ζαν Μισέλ Ζαρ, ο Στιβ Ράιχ ή οι Kraftwerk. Ουδείς προφήτης στον τόπο του όμως, καθώς ο Ιάννης Ξενάκης (1922-2001), ο τραυματισμένος αντιστασιακός του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, καταδικασμένος σε θάνατο από τη βρετανική κυβέρνηση και αυτοεξόριστος στη Γαλλία όπου έζησε και μεγαλούργησε, δεν έχει αναγνωριστεί όπως του αρμόζει στην Ελλάδα. Μια χώρα που τον πλήγωνε, μολονότι εκείνος δεν μπόρεσε να δραπετεύσει από την αγκάλη της, καθώς η ιστορία της παρεισέφρεε ποικιλοτρόπως στο έργο του, ενώ αναζητούσε το μεσογειακό τοπίο της στις καθιερωμένες οικογενειακές διακοπές στην Κορσική.

Ανάδειξη καλλιτεχνών της Διασποράς

Είναι αξιοσημείωτο, αν όχι κραυγαλέο, το γεγονός ότι το έργο του δεν έχει παρουσιαστεί σε βάθος στη χώρα μας, κάτι που αποπειράται να αλλάξει μια διχοτομημένη έκθεση στο ΕΜΣΤ, το μεγαλύτερο αφιέρωμα που έχει γίνει για τον Ξενάκη στην Ελλάδα (πραγματοποιείται στο πλαίσιο της ανάδειξης καλλιτεχνών της Διασποράς, ενός επιμελητικού άξονα του καλλιτεχνικού προγραμματισμού του Μουσείου). Μια έκθεση με κείμενα, επιστολές, αρχειακό υλικό, απεικονιστικές παρτιτούρες, φωτογραφίες, τεκμήρια, προσωπικά αντικείμενα, πολλά από τα οποία δεν έχουν παρουσιαστεί ξανά στο κοινό. Οπως τα δυο διαβατήριά του, το ένα με ημερομηνία γέννησης το 1921, το άλλο το 1922, που βρήκε η κόρη του Μάχη όταν ξεκαθάριζε τα πράγματα στο οικογενειακό σπίτι ύστερα από τον θάνατο της μητέρας της Φρανσουάζ το 2018.

Παρουσιάζονται στο ισόγειο του Μουσείου όπου αναπτύσσεται η έκθεση «Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες», μια συμπαραγωγή του ΕΜΣΤ και του Musee de la Musique – Philharmonie de Paris. Επί της ουσίας πρόκειται για μια έκθεση αφιερωμένη στο έργο του, που ξεκίνησε εκεί το 2022 σε επιμέλεια της κόρης του Μάχης Ξενάκη, εικαστικoύ, συγγραφέως και διαχειρίστριας του αρχείου Ξενάκη, και του μουσικολόγου Τιερί Μανιγκέ (επικεφαλής επιμελητής του εκθεσιακού προγράμματος της Philharmonie de Paris), παρουσιάστηκε και στη Λισαβόνα (Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Γκιουλμπενκιάν), όμως στην καινούργια εκδοχή της στην Αθήνα φέρει τη συμβολή της Κατερίνας Γρέγου, καλλιτεχνικής διευθύντριας του ΕΜΣΤ.

Αφενός λοιπόν αναδεικνύει και την προσωπική ζωή του ιδιοφυούς δημιουργού, καθώς προστίθεται μια βιτρίνα που εστιάζει στη σχέση του Ξενάκη με τη σύζυγό του, με την οποία έζησε 50 χρόνια και είχαν «μια πνευματική, ισότιμη σχέση» σύμφωνα με τη Μάχη Ξενάκη. Αφετέρου η βιβλιοθήκη του με βιβλία, δίσκους, μουσικά όργανα και αντικείμενά του αποδομείται και παρουσιάζεται μέσα από κυψέλες, ενώ στον χώρο της έκθεσης ακούγονται αποσπάσματα από τα 12 πιο σημαντικά έργα του.

Παρουσίαση σε έξι ενότητες

Η έκθεση παρουσιάζεται σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, σχεδιασμένο από την Εύα Μανιδάκη και τον Θανάση Δεμίρη (Flux Office), μέσα από έξι ενότητες («Τα πρώτα χρόνια», «Περίπτερο Philips», «Κράματα», «Πολύτοπα», «Χώρος και Χρόνος», «Μηχανές και Σχέδιο»). Πυκνή σε περιεχόμενο, αναδεικνύει τεκμήρια της πλούσιας καριέρας του Ξενάκη. Παρτιτούρες-έργα τέχνης επί της ουσίας – «ήθελε να γίνω μεγάλη μαθηματικός αλλά δεν συνειδητοποιούσε ότι ήταν και εκείνος ένας εικαστικός» όπως είπε η Μάχη Ξενάκη, η οποία βρέθηκε στην Αθήνα και για τα εγκαίνια της έκθεσης.

Ο Ξενάκης υπήρξε πολυδιάστατος, αναγεννησιακός δημιουργός, δεν ήταν μόνο πρωτοπόρος συνθέτης και θεωρητικός της μουσικής, μαθηματικός, αλλά και μηχανικός και αρχιτέκτονας και δεν μπορούσε να είναι μόνο το ένα ή το άλλο χωρίς τα υπόλοιπα, καθώς αποζητούσε το «κράμα» της τέχνης και της επιστήμης – στην έκθεση παρουσιάζεται για παράδειγμα η μακέτα του Περιπτέρου της Philips για τη Διεθνή Εκθεση των Βρυξελλών (περ. 1957-58) που του ανέθεσε ο Le Corbusier, στο εργαστήριο του οποίου πέρασε δώδεκα χρόνια.

Ο Ξενάκης και η Ελλάδα

Στον τρίτο όροφο του Μουσείου παρουσιάζεται η έκθεση «Ο Ξενάκης και η Ελλάδα», μια νέα παραγωγή του ΕΜΣΤ σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Ερευνας (ΚΣΥΜΕ) που συνίδρυσε ο ίδιος ο Ιάννης Ξενάκης μαζί με άλλους 22 μουσικούς. Η επιμέλεια ανήκει στον Σταμάτη Σχιζάκη, επιμελητή του ΕΜΣΤ, και στη Στέλλα Κουρμπανά, η οποία είναι έφορος ιστορικού αρχείου του ΚΣΥΜΕ.

Σε αυτή την έκθεση αποπειράται να δομηθεί η πολύπλοκη σχέση του Ξενάκη με την Ελλάδα, μια σχέση αγάπης – μίσους. Με ένα μεγάλο χρονολόγιο και φωτογραφίες από τη ζωή του, όπως με τη σύζυγό του Φρανσουάζ, αλλά και με προσωπικότητες της Ελλάδας όπως ο Μάνος Χατζιδάκις ή ο συνθέτης και μουσικολόγος Στέφανος Βασιλειάδης, με τον οποίο προετοίμασαν το «Πολύτοπο Μυκηνών» (1978), αλλά και με αρχειακό υλικό όπως επιστολές του – ανάμεσά τους και μια που απευθύνεται στον Κωνσταντίνο Καραμανλή για να τον στηρίξει ώστε το ΚΣΥΜΕ να γίνει ένα κέντρο διεθνούς εμβέλειας -, η έκθεση καταγράφει τις πτυχές της πλούσιας μουσικής ζωής στην Ελλάδα τις δεκαετίες του ’60 και ’70. Από κοντά και ένα Γλωσσάρι, πολύτιμο εργαλείο για την εισαγωγή στη μουσική πρωτοπορία του Ξενάκη και τη γνωριμία με τους ανοίκειους τίτλους των έργων του εμπνευσμένους από την αρχαία Ελλάδα ή τη μυθολογία.

Από τα «Πιθοπρακτά» (1955-56), που προέκυψαν με αξιοποίηση των μαθηματικών της θεωρίας των πιθανοτήτων, στο «Τερρετέκτωρ» (1965-66), μια σύνθεση για 88 μουσικούς τοποθετημένους σε διάταξη που βασίζεται σε «λογαριθμικές αρχιμήδειες σπείρες», και στο «Ψάπφα» (1976), που βασίζεται στην υποτιθέμενη δομή και στον ρυθμό των ποιητικών κειμένων της Σαπφώς (τα δυο πρώτα συμπεριλαμβάνονται ως ηχοτοπία στην έκθεση του ισογείου).

Το λεγόμενο «Upic» ή ελληνιστί «Πολυαγωγία» δεσπόζει στον χώρο: ένα σύστημα ηλεκτρονικού υπολογιστή που μετατρέπει σε ήχο την όποια γραφική αναπαράσταση σχεδιάζει ο χρήστης σε μια διεπιφάνεια. Στην Ελλάδα παρουσιάστηκε το 1986 στο ΚΣΥΜΕ για να συμβάλει στην έρευνα για τη μουσική σύνθεση (προαγωγή) και να εξοικειώσει παιδιά και εφήβους με τον ήχο και σχεδόν σαράντα χρόνια μετά υπενθυμίζει πόσο μπροστά από την εποχή του ήταν αυτός ο μέγιστος δημιουργός.