Αιχμάλωτοι

H αυτοβιογραφία του βρετανοαμερικανού ιστορικού Τόνι Τζαντ (1948-2010) «Το πανδοχείο της μνήμης», που μόλις κυκλοφόρησε (εκδόσεις Αλεξάνδρεια), είναι εξαιρετική όχι μόνο για το πανόραμα μιας «σύντομης» ζωής. Είναι επίσης εξαιρετική για τις παραπομπές σε βιβλία και κείμενα που κάνει αυτός ο τόσο ειλικρινής και τόσο αυθεντικός διανοούμενος που έφυγε νωρίς. Ενα από τα βιβλία είναι το «Αιχμάλωτη σκέψη» του πολωνολιθουανού ποιητή Τσέσλαβ Μίλος, που είχε κυκλοφορήσει το 1953. (Το βιβλίο εκδόθηκε στα ελληνικά το 2017, σε μετάφραση Ανδρέα Παππά, από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.) Σε αυτό το θεμελιακό κείμενο για την ιδεολογική παγίδευση και αυτοπαγίδευση των διανοουμένων στον ολοκληρωτισμό ο Μίλος γράφει για την έλξη που άσκησε ο σταλινισμός στους διανοούμενους της Ευρώπης, αλλά και για την καταλυτική απήχηση της αυθεντίας και του αυταρχισμού στην ευρωπαϊκή ιντελιγκέντσια. Οταν κυκλοφόρησε αυτό το βιβλίο, πολλοί ευρωπαίοι διανοούμενοι στράφηκαν εναντίον του Μίλος, καθώς το κομμουνιστικό-σταλινικό «όραμα» ήταν ακόμη ζωντανό. Αλλά η «Αιχμάλωτη σκέψη» αποδείχτηκε ένα από τα διορατικότερα μεταπολεμικά δοκίμια, ίσης αξίας με το «1984» του Οργουελ και το «Μηδέν και το άπειρον» του Κέσλερ.

«Ο Μίλος ανατέμνει λαμπρά τη νοοτροπία του συνοδοιπόρου, του πλανημένου ιδεαλιστή και του κυνικού καιροσκόπου» γράφει ο Τόνι Τζαντ. Είναι καλό να ξαναδιαβάσουμε αυτό το δοκίμιο σήμερα, μετά τη σχεδόν πενταετία του ΣΥΡΙΖΑ, και να προσπαθήσουμε να αποκρυπτογραφήσουμε συμπεριφορές διανοουμένων. Σίγουρα θα βρούμε τους καιροσκόπους, αυτούς που αντάλλαξαν την προσχώρηση με θέσεις. Αλλά θα βρούμε και αυτούς που «πίστεψαν», και εξακολουθούν να πιστεύουν ως ιδεαλιστές (πλανημένοι ή μη, δεν ξέρουμε), μολονότι το έργο που είχαν αναλάβει σε διατεταγμένη κυβερνητική υπηρεσία πετάχτηκε στα σκουπίδια. Το κόμμα του Αλέξη Τσίπρα αναδείχτηκε βέβαια με κοινοβουλευτικές διαδικασίες, αλλά ως κόμμα εξουσίας είχε χαρακτηριστικά λαϊκιστικά και ολοκληρωτικά.