Νησί… έργο τέχνης

Είπαν ότι το σχέδιο βάζει τάξη στο χάος του σύμπαντος. Οι γραμμές σύρονται και ενώνονται, κάνουν κύκλους και τρέχουν ίσια μπροστά, για να συναρμολογήσουν μια ζωγραφιά με ορατή μορφή και περιεχόμενο. Αυτή την αίσθηση σου δίνει και η Τήνος, ένα νησί που είναι φτιαγμένο με γραμμές, σαν σχέδιο. «Το σχέδιο εικονογραφεί το αίσθημα» λέει ο Κώστας Παπανικολάου από το «καλύβι» του ζωγράφου στα Υστέρνια. «Ο,τι έχει κάνει ο άνθρωπος είναι σαν ποίημα με πέτρες που νομίζεις ότι μπορείς να το διαβάσεις».

Από το μπαλκόνι του στα Υστέρνια και ο Γιάννης Αδαμάκος, ο ζωγράφος που επιχειρεί να εικονογραφήσει την «άδεια» όψη του κόσμου μας, λέει ότι όταν θέλησε να ζωγραφίσει την Τήνο βρέθηκε αντιμέτωπος με ένα ήδη ζωγραφισμένο τοπίο. Τα έργα των ανθρώπων, τα σπίτια, οι εκκλησίες, οι περιστερώνες, τα ντάμια (οι κατοικίες των ξωμάχων), οι πεζούλες, είχαν σχεδιάσει ένα νησί. Και εκείνος που ήθελε τα έργα του να είναι υπαινικτικά της πραγματικότητας, σαν τοπίο τυλιγμένο στην πρωινή ομίχλη, αισθάνθηκε δεσμευμένος από την εικόνα και την πραγματικότητα της Τήνου. Ισως γιατί στην ατμόσφαιρα του νησιού πλανάται η βιβλική μορφή του Γιαννούλη Χαλεπά.

Αυτή η πλευρά της Τήνου, με τα απίθανα μπαλκόνια στο Αιγαίο της Καρδιανής και των Υστερνίων, μπορεί να αρχίσει από τη Χώρα και να τελειώσει στον Πύργο, ή καλύτερα στην Αγία Θάλασσα και την άκρη του δραματικού Καβαλουρκού μετά τον Πάνορμο, συντροφιά με το πνεύμα του Γιαννούλη Χαλεπά. Ολη τη δραματικότητα του καλλιτέχνη και του τοπίου τη δημιουργούν οι γραμμές που ορμούν ασυγκράτητες από τις βραχώδεις κορφές προς την ακτή και τη θάλασσα. Και όταν φτάσουν κάτω, κάνουν ένα καμπυλωτό τσαλίμι, ένα χαμόγελο της στεριάς, μια αμμουδερή θαλασσινή αγκαλιά για θερινές αναμνήσεις, τις μοναδικές ήρεμες στιγμές του τοπίου· όπως ο απόμερος Ασπρος Γιαλός, μετά την Αμμο Υστερνίων, που πρέπει να θυσιάσεις κάτι στην αγία απομόνωση, τη βάσανο της πεζοπορίας, για να λουστείς στη χάρη της.

Η «Φιλοστοργία» του Γιαννούλη Χαλεπά (1875), Ιδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού.

Στη Χώρα υπάρχει η άκρη του νήματος στη μόνιμη έκθεση του Γιαννούλη Χαλεπά (1851-1938) στο Ιδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού, που κατά τον Δημήτρη Πικιώνη στα έργα αυτά «(…) κρύβεται της γλυπτικής το «μέγιστον μάθημα», η τέλεια των «αρχών» της η πλήρωση, των αρχών που είναι τέκνα των αΐδιων νόμων του παντός». Δες το γύψινο αντίγραφο του μαρμάρινου γλυπτού της «Φιλοστοργίας» που ο Χαλεπάς σμίλεψε το 1875 όταν ακόμη ήταν φοιτητής στο Μόναχο. Κλασική η χειρονομία της μητρικής στοργής, αλλά και της αρχαίας ελληνικής τέχνης.

Και μετά το «Σάτυρος και Ερως ΙΙ», το πήλινο έργο του 1918. Ο αρχαίος μύθος βασάνιζε τον γλύπτη από τα νεανικά του χρόνια μέχρι τα βαθιά γεράματα και γι’ αυτό το έχει αποδώσει με διάφορα υλικά.

Το τέλος του νήματος της ζωής και της τέχνης του Γιαννούλη Χαλεπά βρίσκεται στο σπίτι του στον Πύργο. Αυτή η γοητευτική κοινότητα είναι η εστία της μαρμαροτεχνίας, της λαϊκής τέχνης που κυριεύει αιώνες τώρα τους Τηνιακούς, και πέρασε στην αιωνιότητα καθώς πρόσφατα εντάχθηκε στον κατάλογο της Αϋλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO. Η μαρμαροτεχνία είναι ένα από τα βασικά στοιχεία της ταυτότητας του νησιού, η οποία μεταδίδεται εμπειρικά από γενιά σε γενιά. Στον Πύργο, όμως, υπάρχει και η Σχολή Καλών Τεχνών που μετουσιώνει την παραδοσιακή εμπειρία σε ακαδημαϊκή εκπαίδευση. Και βεβαίως στον Πύργο λειτουργεί το σύγχρονο Μουσείο Μαρμαροτεχνίας, στο οποίο παρουσιάζεται ανάγλυφα η διαδρομή των τέχνεργων, από την απόσπαση του μαρμάρου από το σώμα της Τήνου μέχρι τη δημιουργία των υπέροχων υπέρθυρων που θαυμάσαμε στην Ξυνάρα, στη σκιά του επιβλητικού Ξώμπουργου. Μέρος της ψυχής της Τήνου εκτίθεται και στο Μουσείο Υστερνιωτών Καλλιτεχνών, το οποίο περιλαμβάνει έργα σπουδαίων γλυπτών όπως των Λάζαρου και Αντώνη Σώχου και του Λάζαρου Λαμέρα.

Μουσεία να δουν τα μάτια σου. Πουθενά αλλού δεν μπορούν να συνδυαστούν τόσο αρμονικά και τόσο πλούσια οι διακοπές με την τέχνη. Και η σύγχρονη τέχνη είναι παρούσα. Φροντίζει γι’ αυτό το Μουσείο Κώστα Τσόκλη που λειτουργεί στον Κάμπο. Εδώ, στο ανακαινισμένο δημοτικό σχολείο εκτίθενται τα έργα του διακεκριμένου ζωγράφου, αλλά ο επισκέπτης μπορεί να έρθει σε επαφή με το σύμπαν του ζωγράφου, αφού υπάρχουν εκεί το αρχείο του, κατάλογοι εκθέσεων, βιβλία, φωτογραφίες και προβάλλονται τηλεοπτικές εκπομπές σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο. Και όταν φεύγεις από τον Κάμπο έχεις στα δεξιά σου ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σκίτσα της Τήνου, μια γειτονιά περιστερώνων, πλουμισμένων με απίθανα σχέδια. Πάντως, έναν από τους πιο όμορφους και αυθεντικούς περιστερώνες τον εντοπίσαμε στο χωριό Αγάπι και τον απολαμβάνουμε με κάθε ευκαιρία.

Ομως δεν ξεμπερδεύεις εύκολα με τους καλλιτέχνες και τα ίχνη τους στην Τήνο. Κάπου χαμένο μέσα στα σοκάκια του παραδοσιακού Σκλαβοχωριού είναι «χαμένο» το ταπεινό λευκό σπιτάκι ενός από τους μεγαλύτερους έλληνες ζωγράφους, του Νικόλαου Γύζη.

Το σπίτι κατοικείται και δεν είναι επισκέψιμο, αλλά έργα του Γύζη μπορεί να δει ο επισκέπτης στην Πινακοθήκη και στο Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών που λειτουργούν στον περίβολο της Μεγαλόχαρης, όπως και των επίσης τηνιακών ζωγράφων Νικηφόρου, Νικολάου και Περικλή Λύτρα. Εκτίθενται επίσης πίνακες του Ιακωβίδη, του Ροϊλού, του Βολανάκη, του Αλταμούρα, του Παρθένη, οι οποίοι σκορπούν απλόχερα στην ατμόσφαιρα της Τήνου τη ζωγραφική αίσθηση που τόσο πολύ συζεί με τις υλικές απολαύσεις του θέρους στο νησί.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 17 Ιουλίου 2016